Lekarze mają prawo odmówić wykonania zabiegu ze względu na przekonania

Jak mówił w rozmowie z WP.PL Maciej Hamankiewicz, prezes Naczelnej Rady Lekarskiej, pomawianie lekarzy o to, że nadużywają klauzuli sumienia, jest nieuprawnione. – Nie ma badań, statystyk, które pozwalałyby na takie uogólnienia. I nawet jeśli zdarzają się przypadki odmowy prawa do aborcji czy badań prenatalnych, które trafiają na wokandę Trybunału w Strasburgu, są jednostkowe. Podobne sytuacje mają miejsce w innych krajach Unii Europejskiej – podsumowuje prezes.

Art. 39 polskiej ustawy o zawodzie lekarza z 1996 r. mówi, że lekarz może skorzystać z klauzuli sumienia, przy założeniu, że nie zagraża to życiu ani nie powoduje ciężkiego uszczerbku na zdrowiu pacjenta. Zgodnie z przepisami, odmawiający podjęcia określonego działania lekarz musi jednak powiadomić o swojej decyzji przełożonego, sporządzić odpowiednią adnotację w dokumentacji medycznej i skierować pacjenta do innego lekarza, który wykona dany zabieg lub przepisze leki.

Prezes NRL przypomina też, że Polska wciąż nie dostosowała swojego prawa do zapisów Rezolucji Rady Europy z 2010 r., która wskazuje, "prawo do sprzeciwu sumienia w ramach legalnej opieki medycznej". – Rezolucja daje lekarzom prawo do odmowy wykonania lub udzielenia pomocy w przeprowadzeniu aborcji, poronienia, eutanazji lub jakichkolwiek działań, które mogłyby spowodować śmierć zarodka lub płodu ludzkiego – mówi Maciej Hamankiewicz. Klauzula sumienia to termin występujący w wielu krajach Europy i Stanach Zjednoczonych. Na łamach „Polityki” Zbigniew Szawarski, przewodniczący Komitetu Bioetyki przy Prezydium PAN mówił, że np. brytyjscy studenci medycyny już od momentu rozpoczęcia swojej edukacji są świadomi tego, że mogą się powołać na racje religijne gdy uczestniczą w zajęciach, na których demonstruje się wykonanie aborcji.

W większości krajów Unii Europejskiej prawo do wolności sumienia jest gwarantowana konstytucyjnie. Są też państwa, wolność ta jest gwarantowana na podstawie: art. 9 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 r. zgodnie z którym "każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne oraz art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r.

Aktem prawa europejskiego ujmującym kwestię klauzuli sumienia, w tym klauzuli sumienia lekarzy, farmaceutów i pielęgniarek jest Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej przyjęta w 2000 r., przez Parlament Europejski, Radę i Komisję Europejską. Zgodnie z art. 10 Karty, uznaje prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa.

Zgodnie z francuskimi przepisami zawartymi w "Kodeksie zdrowia publicznego", odnoszącymi się m.in. do organizacji ochrony zdrowia, zawodów medycznych, bioetyki, profilaktyki, zdrowia publicznego, praw pacjentów, prawo do powoływania się na klauzulę sumienia przysługuje w czterech obszarach: przerwania ciąży, przerwania ciąży ze względów medycznych, sterylizacji w celach antykoncepcyjnych, badań na zarodkach i zarodkowych komórkach macierzystych. Dokument nie przewiduje klauzuli sumienia dla farmaceutów. Dodatkowo, w „Kodeksie etyki lekarskiej” określono, że z wyjątkiem sytuacji nagłych oraz takich, w których odmowa pomocy zaprzeczałaby człowieczeństwu, lekarz może odmówić świadczenia usługi medycznej z powodów osobistych lub zawodowych.

Hiszpańskie ustawodawstwo nie reguluje pojęcia „klauzula sumienia” w odniesieniu do lekarzy. Prawo do odmowy wykonania określonego zabiegu znajduje umocowanie jedynie w ustawie zasadniczej. O „sprzeciwie sumienia” wobec zabiegu przerywania ciąży traktuje natomiast art. 19 ustawy z 2010 roku o zdrowiu seksualnym i reprodukcyjnym i o dobrowolnym przerywaniu ciąży.

Ogólną klauzulę sumienia zawiera także "Kodeks deontologii lekarskiej" z 2011 roku. Kodeks precyzuje, że „przez sprzeciw sumienia rozumie się odmowę lekarza podporządkowania się, ze względu na przekonania etyczne, moralne lub religijne, postępowaniu, które jest od niego wymagane przez prawo, polecenie zwierzchnika lub decyzję administracyjną, w taki sposób, że realizacja tego postępowania poważnie sprzeciwiałaby się jego sumieniu”. Na lekarzu spoczywa jednak obowiązek przekazania pacjentowi informacji o wszelkich świadczeniach, do których mają prawo w sferze prokreacji i ciąży. Nie może też zaprzeczać lub ukrywać informacji, ani też manipulować informacją, w celu wpłynięcia na matkę w zakresie jej decyzji dotyczącej kontynuowania ciąży.

Niemieckie prawodawstwo (ustawa z dnia 27 lipca 1992 r. o unikaniu i pokonywaniu konfliktów związanych z ciążą) mówi o tym, że przedstawiciele środowiska medycznego mogą odmówić uczestniczenia w przeprowadzaniu zabiegu przerwania ciąży. Z kolei w ustawie z 1990 r. o ochronie embrionów określono prawo do nieuczestniczenia w zabiegach na embrionach.

Ustawa z 2004 r. o opiece zdrowotnej przewiduje możliwość odmowy wykonania procedury medycznej, która jest sprzeczna z sumieniem lekarza. Odrębne przepisy zawarte są w "Kodeksie etycznym pracownika służby zdrowia". Wynika z nich, że „od pracownika służby zdrowia nie można żądać przeprowadzenia lub udziału w czynności niezgodnej z jego sumieniem, z wyjątkiem przypadków bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia innych osób”.

Brytyjskie przepisy nie odnoszą się do poszczególnych zawodów medycznych, ale procedur: aborcji (ustawa z 1967 r. określa, że nikt nie może zostać zobowiązany, na podstawie umowy ani wymogu ustawowego lub innego, do uczestniczenia w procedurach dopuszczonych tą ustawą, które odrzuca z powodu własnych przekonań). Wyjątek stanowi procedura niezbędna dla ratowania życia kobiety ciężarnej. Z kolei ustawa z 1990 r. o zapłodnieniu i embriologii, daje lekarzom prawo do odmowy udziału w procedurach związanych z zapłodnieniem i ciążą.

Prawa i obowiązki odnoszące się do zasad prowadzenia praktyki lekarskiej, w tym norm etycznych, określa również ustawa medyczna z 1983 roku. Jak jednak ostatnio podała Katolicka Agencja Prasowa, "zamknięto drogę do kariery lekarzom, którzy odmawiają podania środków wczesnoporonnych, powołując się na sprzeciw sumienia. Królewskie Kolegium Położnictwa i Ginekologii ogłosiło, że nie będzie dopuszczać takich lekarzy do specjalizacji nie tylko w ginekologii i położnictwie, ale też w leczeniu niepłodności, AIDS, opiece nad kobietą w czasie menopauzy czy depresji poporodowej".

Wolność sumienia i religii jest zagwarantowana przez włoską konstytucję. Szczegółowo, normy etyczne określone są kodeksach etyki lekarzy, pielęgniarek, farmaceutów oraz dokumentach Narodowego Komitetu Bioetyki i wyrokach Sądu Konstytucyjnego Włoch. Na przykład klauzula sumienia jest uregulowana w ustawie z 1978 r. dotyczącej norm opieki nad macierzyństwem i dobrowolnego przerywania ciąży. Na jej podstawie lekarz lub pielęgniarka może powstrzymać się od udziału w procedurach zmierzających do przeprowadzenia zabiegu przerywania ciąży oraz od wykonywania takich zabiegów, jeżeli uprzednio złoży stosowne oświadczenie.

Z ubiegłorocznego raportu opracowanego przez włoski rząd wynika, że ok. 80 proc. lekarzy i 50 proc. anestezjologów i pielęgniarek odmawia udziału w dokonaniu aborcji. Zdaniem środowisk kobiecych i posłów lewicy, wpływa to na wzrost nielegalnych, często wykonywanych poza granicami Włoch, zabiegów przerywania ciąży.

W następstwie wydanych w 1973 roku decyzji Sądu Najwyższego, legalizujących aborcję w USA, władze federalne i stanowe wprowadziły przepisy, które pozwalają pracownikom i instytucjom służby zdrowia na odmowę świadczenia usług związanych ze zdrowiem reprodukcyjnym. Jeden z aktów prawnych, wprowadzony w 1996 roku, wprowadził zakaz dyskryminacji instytucji lub osoby, która odmawia prowadzenia lub udziału w szkoleniu aborcyjnym, odmawia przeprowadzenia aborcji albo odmawia kierowania do aborcji lub na szkolenie aborcyjne. Istotne, z punktu widzenia prawodawstwa federalnego w zakresie klauzuli sumienia było też rozporządzenie ministerstwa zdrowia z 2008 r.

Prezydent Barack Obama, od pierwszych dni swojego urzędowania, deklarował ograniczenie zakresu stosowania klauzuli sumienia wypracowanej przez poprzednika. W dokumencie z 2011 r. ministerstwo zdrowia podkreśliło, że nie można odmówić leczenia pacjentów których "styl życia", "orientacja seksualna" lub inne względy są sprzeczne z ich sumieniem. Resort zaznaczył też, że antykoncepcja nie może być utożsamiana z aborcją, dlatego przepisywanie środków antykoncepcyjnych nie wiąże się z klauzulą sumienia.

W tekście wykorzystano materiały KAI.