Gdyby nie zaratustryzm...

Zdumiewający jest fakt, że większość ludzi w ogóle nie utożsamia tego pojęcia z religią. Zdumiewający dlatego, że to właśnie zaratustryzm miał nieoceniony wkład w historię największych religii światowych takich jak: chrześcijaństwo, islam czy judaizm. Nasze skojarzenia natomiast skierowują się w stronę Nietzschego i jego postulatów (kult wolnej woli, idea nadczłowieka, śmierć Boga), które nie mają nic wspólnego z założeniami zaratustryzmu. Owszem, kwestia wolnej woli odgrywa niepoślednią rolę w doktrynie zoroastryzmu, natomiast jej znaczenie i kontekst nijak mają się do pojęć, którymi posługuje się Nietzsche. Czym właściwie jest zaratustryzm i na czym polega jego ważność?

Przyjrzyjmy się religii, która wywarła ogromny wpływ na obecny kształt trzech ważnych religii.
Zaratustryzm (inaczej zaratusztrianizm, zoroastryzm, Dobra Religia) wyrasta ze starożytnych wierzeń Persów. Jest najstarszą religią Bliskiego Wschodu, objawioną przez jednego Boga. Za jej założyciela uważa się proroka Zoroastra (żył między IX a VI wiekiem p.n.e.), który w wieku 30 lat dostąpił Objawienia. Jego wizja dotyczyła jedyności najwyższego Boga. Idea ta stanowiła swoiste novum, ponieważ zrywała z dotychczasową koncepcją wielości bóstw.

Zaratusztrianie nazywani są również „czcicielami ognia”. Nazwę tę zawdzięczają rytuałowi podtrzymywania ognia w świątyniach, co symbolizuje boskość Ahura Mazdy. Ma zatem podobne znaczenie jak chrześcijański krzyż, Gwiazda Dawida czy Mekka.
Wielu badaczy jest zdania, że wątki stanowiące specyfikę religii wspomnianych powyżej, przeniknęło do nich właśnie z zoroastryzmu. Wspomnijmy tu choćby o zagadnieniu Sądu Ostatecznego, eschatologicznej nagrodzie i karze za popełnione uczynki czy pojawieniu się Zbawiciela na końcu świata. Ponadto, muzułmańska modlitwa pięć razy dziennie czy mnogość pomniejszych duchowych bytów również mają swoje źródło w zoroastryzmie. Bliski kontakt „ludzi Biblii” z zoroastryzmem rozpoczął się mniej więcej około 539 r. p.n.e. wraz z działalnością Cyrusa II Wielkiego, za sprawą którego Żydzi opuścili „niewolę babilońską” i odbudowali Jerozolimę. Do przeniknięcia wątków zoroastryjskich na grunt innych religii przyczyniła się również dynamiczna ekspansja Imperium Perskiego.

Historię zaratustryzmu można podzielić na kilka etapów. Pierwszym z nich był okres trwający, aż do pojawienia się reformatora. Był to tzw. mazdaizm. Oddawano cześć manifestacjom przyrody, które stanowiły jej świętą personifikację. Ogólną zasadą, wokół której skupiało się życie religijne i etyczne zaratusztrian była asza. Termin ten tłumaczy się jako uniwersalną ścieżkę życia, coś, co prowadzi człowieka przez życie. Z biegiem czasu wielość panteonu mazdejskiego zastąpiona została „współegzystencją” dwóch opozycyjnych sił - Ahura Mazdy (symbol dobra, mądrości) i Arymana (przeciwieństwo Ahura Mazdy). Z kolei okres od VII wieku do współczesności, to czas powolnego zaniku, prześladowania oraz niszczenia wszelkich przejawów zaratustryzmu. Do ogromnego zubożenia tej religii w największym stopniu przyczyniły się najazdy muzułmańskie, a następnie postępująca islamizacja zagarniętych terenów. W wyniku tych prześladowań, spora część „czcicieli ognia” wyemigrowała z Iranu do Indii i Pakistanu, gdzie nazwano ich
Parsami. Żyją tam do dzisiaj.

Niepomierna wartość nauki Zoroastra uwidoczniła się w propozycji, jaką wystosował do ludzi. Prorok zaproponował nową, wcześniej nikomu nieznaną jakość. Jednym z nadrzędnych elementów tej Dobrej Religii stała się możliwość wyboru stylu życia i wyznania. Swoją naukę ukazywał bardziej jako pewnego rodzaju alternatywną ścieżkę, aniżeli jako dyktat. Postulat ten z pewnością przyczynił się do ogromnego zainteresowania, jakim darzono tę religię, a tym samym do potężnego jej rozkwitu. Wolna wola człowieka
To, co wyróżnia zaratustryzm spośród innych religijnych systemów, to niewątpliwie wspomniana idea wolnej woli oraz prostota triady fundamentalnych zasad: Dobre Myśli – Dobre Słowa – Dobre Czyny. Kwintesencją zaratusztrianizmu jest natomiast to, co stanowiło treść Objawienia proroka, czyli koncepcja jedynobóstwa Ahura Mazdy. Za równie ważny uważa się motyw wtargnięcia złego demona Arymana, co rozpoczęło „czas zmieszania”, który będzie trwał aż do Dnia Ostatecznego – Fraszokereti. Wtedy to Ahura Mazda z Arymanem stoczą finalną bitwę.

Wydawałoby się, że człowiek posiadający wolną wolę, ma możliwość samostanowienia. Z drugiej jednak strony jest wiedziony na pokuszenie przez Arymana i jego pomocników. Aby im nie ulec, należy przestrzegać czystości – chroni to człowieka przed działaniem złych, arymanicznych mocy. Posiadanie wolnej woli pociąga za sobą konieczność odpowiedzialnego postępowania. Skoro jesteśmy samo stanowiącymi bytami, to od nas zależy jak wyglądać będzie nasze życie i śmierć.

W dniu Sądu Ostatecznego, człowiek przejdzie przez Most Czinwat, który zmienia swoją formę w zależności od tego, jak wyglądało życie wiernego. Przed mostem pojawi się Daena – personifikacja mądrości i religii. Jeśli człowiek żył zgodnie z nakazami Dobrej Religii ukaże mu się jako piękna kobieta, natomiast, gdy przez most przejdzie grzesznik, Daena przyjmie postać starej jędzy. Podczas Sądu Ostatecznego, ludzie będą osądzeni i ukarani stosownie do swoich grzechów. Grzesznicy przejdą przez rzekę rozżarzonego metalu, natomiast dla sprawiedliwych metal stanie się ciepłym mlekiem.

Wyeksponowanie wątku wolnej woli w wierzeniach „czcicieli ognia” nasuwa pytanie o ich moralność. Co zatem wyznacza zoroastryjski kodeks postępowania?
Odpowiedzi na to pytanie szukać należy w centralnej kategorii, wokół której ustanowione jest życie i optyka wyznawców Dobrej Religii. To kategoria czystości, którą pojmuje się zarówno w sensie dosłownym, jak i alegorycznym. W doskonaleniu czystości pomagają rytuały służące oczyszczeniu z grzechów. Najbardziej rozpowszechnionym rytem, mającym za zadanie oddalić złe moce Arymana, jest kult ognia. Płonie on zarówno w świątyniach zoroastryjskich, jak i w domach wiernych.

Właściwie wszystkie obrzędy celebrowane przez zaratusztrian nawiązują do wszechpotężnej idei czystości. Na przykład, kobietę po urodzeniu dziecka przez czterdzieści dni izoluje się od społeczeństwa, jako że jest ona wówczas najbardziej narażona na nieczystości, choroby i infekcje. Kobieta ta nie może mieć wtedy kontaktu z ogniem, wodą czy meblami (drzewo), ponieważ symbolizują one święte żywioły, których nie wolno skalać. W dniu ślubu państwo młodzi obowiązkowo muszą przejść przez rytuał oczyszczenia poświęconą wodą. Dokonuje się również symbolicznego obmycia ich obuwia, celem oddalenia zła i zmycia dotychczasowych grzechów. W życiu zaratusztrianina najważniejsze są trzy wydarzenia. Najwcześniejszym z nich jest inicjacja do religii (navjote lub nawzot), która nadaje adeptowi status pełnoprawnego członka wspólnoty zoroastryjskiej. Drugim rytuałem, do którego „czciciele ognia” przywiązują wielką wagę, jest małżeństwo, gdyż wiąże się ono z prokreacją i macierzyństwem, a zatem oznacza współpracę z siłami
boskimi. Związki zaratusztriańskie są z reguły endogamiczne, a małżeństwa mieszane nie są mile widziane. Przykładem może być tutaj słynne małżeństwo Indiry Nahru, pochodzącej z hinduskiej rodziny braminów, z Parsem Firozem Gandhi, które stało się obyczajowym skandalem. Trzecim z tych wydarzeń jest pogrzeb, któremu towarzyszy bardzo bogaty ceremonia.

Ceremonie związane z grzebaniem zmarłych
Jedną z konsekwencji zoroastryjskiego pojmowania czystości jest sposób grzebania zmarłych w tzw. Wieżach Milczenia (dachma). Jest to miejsce, w którym wierni wystawiają zwłoki zmarłych. Głównym celem tej ceremonii jest uchronienie świętych żywiołów przed „zbrukaniem”, co w zaratustryzmie uważa się za grzech najcięższy. Nawiasem mówiąc, to właśnie ten rytuał wzbudza największe zainteresowanie wśród ludzi z Zachodu. Być może jest to następstwem tego, że tradycjom wiodącym prym w krajach zachodnich, podobne koncepcje są obce.

Przed przeniesieniem ciała do Wieży Milczenia, nieboszczyka należy oczyścić i nałożyć na niego specjalny całun. Do ablucji ciała, jak i wszystkich przedmiotów, które wymagają oczyszczenia, służy gomez, czyli krowia uryna. Wyznawcy Ahura Mazdy uznają, że krowi mocz posiada właściwości dezynfekujące. Ogólnie rzecz ujmując, nie zaleca się żadnego fizycznego kontaktu z nieboszczykiem. Jeśli do niego dojdzie, należy poddać się procesowi rytualnej ablucji.

Specyficznym rysem tego obrzędu jest powierzenie ciała nieboszczyka dwóm osobom, które trzymają między sobą tzw. paywan, czyli kawałek szmatki, bądź tasiemkę symbolizującą wzajemną pomoc, współczucie. Należy pamiętać, by zwłoki przenieść w dzień i wystawić je na pożarcie sępom. Ekspozycja zwłok służąca pożarciu przez drapieżne ptactwo wyrasta z przekonania, że działanie tych drapieżników jest na tyle szybkie, że zapobiega rozkładaniu się zwłok i w ten sposób nie dochodzi do skalania ziemi. Natomiast ubranie nieboszczyka kładzie się obok wieży, pozostawiając je działaniu warunków atmosferycznych.

Zewnętrznym przejawem przynależności do zoroastryzmu jest noszenie tzw. sudry i kośti. Sudra to prosta, biała, bawełniana koszula, którą nosi się na znak czystości i pozostawania „niesplamionym”. Natomiast kośti, to pas przewiązywany trzykrotnie, który chroni człowieka przed grzechami. Cyfra 3 symbolizuje elementarne zasady etyczne: Dobre Myśli, Dobre Słowa, Dobre Czyny. Zarówno sudrę, jak i kośti nakłada się po raz pierwszy podczas ceremonii navjote. Rytuał ten zapoczątkowuje moralną edukację adepta w zakresie zasad Dobrej Religii. Każdorazowe nakładanie tego świętego odzienia symbolizuje gotowość służenia Bogu oraz odpowiedzialność wyznawcy za zgodność swoich słów, myśli i uczynków z wykładnią Awesty (Świętej Księgi zaratusztrian). Znaczenie świata materialnego
Nie ma chyba religii, która nie ustosunkowywała się do kwestii materii, a co za tym idzie, cielesności i zmysłowości. Tak samo jest z wytycznymi zoroastryzmu. O ciało należy dbać i szanować je zgodnie z regułami czystości. Znajduje to wyraz w przekonaniu, iż wyrzekanie się czegoś kosztem ciała jest wręcz niepoprawne, toteż wszelkiego rodzaju umartwienia i asceza są obce tej religii. Według wybitnej religio-znawczyni, Elżbiety Wnuk-Lisowskiej „(...) Cielesność nie jest w żadnym wypadku gorsza od rzeczy w stanie duchowym (...). Idealny zaratusztriański wzorzec to połączenie materii i ducha” („Irański mit kosmologiczny”, Kraków 1996). A zatem, aby dostąpić Nieba po śmierci, nie należy odrzucać materialnej rzeczywistości, a w tym, rzecz jasna – ciała. Bardziej należy skupiać się na odrzucaniu rzeczy „niewłaściwych”, czyli nie-zgodnych z Dobrymi Myślami, Dobrymi Słowami i Dobrymi Czynami.

Co zawdzięczamy naukom Zoroastra? Wydaje się, że właściwie każda z trzech wielkich religii (judaizm, chrześcijaństwo, islam), zaczerpnęła wiele zasadniczych wątków z religijności zoroastryjskiej. Według prominentnego członka Zarathushtrian Association of Chicago – Kayomarsha P. Mehty – Dobra Religia w znacznym stopniu zmodyfikowała wierzenia Żydów, mianowicie wyeksponowała kwestie wcześniej Żydom nieznane: nagrodę za dobre uczynki, nadzieję na życie wieczne oraz odpowiedzialność za swoje życie nie tylko „tu i teraz”, ale przede wszystkim w transcendentalnej perspektywie. Natomiast w islamie, ścisła korelacja władzy z religią bierze swój początek z koncepcji zawartych w Pahlavi Book – Dinkard. Niestety, mimo ważności nauk Zoroastra, „czcicieli ognia” jest wciąż bardzo mało. Przyczyną tego stanu rzeczy jest bez wątpienia masa czynników polityczno-historycznych, począwszy od najazdów muzułmańskich w VII w. Mimo to, optymistyczne spojrzenie na kwestię kondycji Dobrej Religii w dzisiejszych czasach ma
zaratusztrianin Feridun Malva, który twierdzi, że „w ostatnich latach zoroastryzm doświadcza niespodziewanego zainteresowania na zachodzie. Mają miejsce coraz liczniejsze konwersje (...). Interesujący jest fakt rosnącego dynamicznie zainteresowania narodów dawniej zaratusztriańskich swoim starożytnym dziedzictwem związanym z religią. Dotyczy to Kurdów, jak również ludów zamieszkujących kraje Azji centralnej: Tadżykistanu i Kazachstanu”. W opinii F. Malvy, wśród zainteresowanych konwersją na zaratusztrianizm zauważa się tendencje wzrostowe, zwłaszcza po wydarzeniach 11 września 2001 r. Poza granicami Iranu, Irańczycy regularnie odchodzą od islamu na rzecz zoroastryzmu. Przy czym należy tutaj zaznaczyć, że „czciciele ognia” nie dopuszczają konwersji na zaratusztrianizm członków innych religii. Pod tym względem jest to grupa bardzo hermetyczna.

Dziś na całym świecie – według różnych szacunków – żyje około 200 tys. zaratusztrian. Większość z nich mieszka w Indiach, Pakistanie, Iranie, Wielkiej Brytanii oraz USA. Bardzo niewielkie ilości wyznawców Ahura Mazdy zamieszkują również w Polsce. Jest tu około 200 Irańczyków „(...) a Irańczycy to w 90% muzułmanie (...). Polska nie jest krajem docelowym dla emigrantów. Zaratusztrian jest dużo więcej i mają własne organizacje w Skandynawii, Niemczech, ale najwięcej w UK i USA” informuje Feridun Malva.

Przestrzeganie starożytnych reguł, w tym szczególnie tych, które dotyczą grzebania ciał, staje się coraz mniej wykonalne ze względu na sprzeciw społeczny, który towarzyszy temu ceremoniałowi. W rezultacie, wierni zakładają swoje cmentarze, a tym samym oddalają się od wykładni Świętej Księgi Awesty.
Zaratustryzm – podobnie jak inne pradawne religie – chwieje się dzisiaj pod naporem nowoczesnych cywilizacji i monopolu religijnego. Niemniej jednak, doktryna i mity pielęgnowane przez zaratusztrian, nadal uderzają głębią i mądrością. Uzmysławia to nam, że obok potężnych religii skupiających miliony wyznawców, istnieją również nieliczne, ale jakże znamienite wyznania.

Źródła:
Strona Zoroastrian
Mary Boyce “Zaratusztrianie: Wiara i życie”, Łódź 1988
Elżbieta Wnuk-Lisowska „ Irański mit kosmologiczny”, Kraków 1996
Shapour Suren-Pahlav “An Introduction to Daenâ Vanuhi. The Good Religion of Asho Zarathushtra” w: website of the Circle of Ancient Iranian Studies (CAIS): www.cais-soas.com
Kayomarsh P. Mehta “Influence of Zarathushtrian faith on the Abrahamic faiths of Juda-ism, Christianity and Islam” w: website of the Circle of Ancient Iranian Studies (CAIS): www.cais-soas.com