Fundusz Kościelny w Polsce. Historia, postulaty zmian i stosunek Kościoła. Co warto wiedzieć?

Choć o Funduszu Kościelnym słyszał niemal każdy, niewielu potrafi odpowiedzieć jednoznacznie na pytania: "Fundusz Kościelny – co to?", "kto płaci?" i "ile wynosi?". Mechanizm ten, obecny w polskim systemie prawnym od ponad 70 lat, do dziś budzi emocje i dzieli opinię publiczną.

Fundusz Kościelny – co to?

Fundusz Kościelny to specjalny mechanizm finansowy działający w Polsce, z którego środki przeznaczane są na wsparcie Kościoła Katolickiego oraz innych związków wyznaniowych. Odpowiadając na pytanie "Fundusz Kościelny – co to?", należy podkreślić, że jest to fundusz celowy utworzony w 1950 roku, którego celem jest rekompensowanie strat majątkowych poniesionych przez Kościoły i związki wyznaniowe na mocy dekretu o przejęciu przez państwo ich dóbr.

Fundusz Kościelny co to w praktyce oznacza? To środki z budżetu państwa, które trafiają m.in. na opłacanie składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne duchownych, konserwację obiektów sakralnych wpisanych do rejestru zabytków, a także działalność charytatywną i edukacyjną prowadzoną przez Kościoły.

Wbrew obiegowej opinii, Fundusz Kościelny nie jest przeznaczony wyłącznie dla Kościoła Katolickiego. Korzystają z niego również inne wspólnoty religijne, w tym Świadkowie Jehowy, prawosławni, protestanci czy żydowskie gminy wyznaniowe. Fundusz ma charakter wsparcia systemowego i dotyczy wyłącznie związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej w Polsce.

Warto zaznaczyć, że Fundusz Kościelny nie jest formą darowizny ani przywileju. Stanowi formę odszkodowania za znacjonalizowane nieruchomości kościelne w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL), kiedy to Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) dążyła do ograniczenia wpływów religii w życiu społecznym. Sekretariat KC PZPR uzasadniał te działania potrzebą sekularyzacji państwa i podporządkowania Kościoła polityce partii.

Fundusz Kościelny – kto płaci? Odpowiedź jest jednoznaczna: jego finansowanie pochodzi z budżetu państwa, czyli ze środków publicznych.

W ostatnich latach wysokość środków przeznaczanych z budżetu państwa na Fundusz Kościelny oscylowała wokół 200 milionów złotych rocznie, z tendencją wzrostową. W 2023 roku, zgodnie z informacjami Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, budżet funduszu wyniósł 216,7 mln zł, a w 2024 r. przewidziano już ponad 220 mln zł. To konkretna odpowiedź na pytanie: "Fundusz Kościelny ile wynosi?" – jest to suma znaczna, ale rozdzielana na wiele celów i różnych beneficjentów.

Na co przeznacza się Fundusz Kościelny? Główne kierunki wydatkowania obejmują:

• opłacanie składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne dla duchownych, którzy nie są objęci innym systemem ubezpieczeń,
• konserwację i remonty zabytkowych obiektów sakralnych, często wpisanych do rejestru zabytków,
• działalność charytatywno-opiekuńczą, edukacyjną i kulturalną prowadzoną przez Kościół i inne związki wyznaniowe,
• wsparcie administracyjne dla struktur kościelnych o charakterze ogólnokrajowym.

W praktyce oznacza to, że Fundusz Kościelny nie służy finansowaniu działalności liturgicznej czy "bieżących wydatków Kościoła", lecz realizacji konkretnych zadań o charakterze społecznym i kulturowym.

Warto dodać, że Fundusz Kościelny Świadkowie Jehowy – mimo stereotypów – również istnieje. Świadkowie Jehowy, podobnie jak inne mniejsze związki wyznaniowe, mogą korzystać ze wsparcia funduszu, zwłaszcza w zakresie składek ZUS i konserwacji obiektów, jeśli posiadają takowe.

Choć nie brak głosów krytycznych, podkreślających brak przejrzystości i mechanizmów kontroli wydatkowania środków, to z formalnego punktu widzenia Fundusz Kościelny działa na podstawie przepisów i pod nadzorem MSWiA.

Fundusz Kościelny – kiedy powstał? Oficjalnie został utworzony na mocy ustawy z dnia 20 marca 1950 roku o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, czyli majątku należącego do Kościołów i innych związków wyznaniowych. Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL), kierowana przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR), odebrała wówczas Kościołowi ogromne ilości ziemi, nieruchomości i innych składników majątkowych. Celem było zniszczenie podstaw materialnych Kościoła, co – jak podkreśla prof. Józef Mirek – miało wymiar polityczny, nie tylko gospodarczy.

Sekretariat KC PZPR opracował strategię, której efektem było systemowe ograniczanie wpływów religii w życiu społecznym, przy jednoczesnym stworzeniu mechanizmu mającego sprawiać wrażenie rekompensaty. Tym mechanizmem był właśnie Fundusz Kościelny, który od początku służył jako środek kontroli i instrument nacisku, a nie realnego zadośćuczynienia.

W początkowym okresie Fundusz funkcjonował jako narzędzie przydzielające środki według uznaniowych decyzji urzędników partyjnych, często motywowanych politycznie. Środki z funduszu trafiały wyłącznie do tych instytucji i duchownych, którzy byli "lojalni" wobec władzy ludowej.

Po 1989 roku, wraz z przemianami ustrojowymi, Fundusz Kościelny zachował swoją nazwę i funkcję, ale jego rola uległa przekształceniu. Od tego czasu wypłaty są realizowane w sposób bardziej przejrzysty i zgodny z regulacjami budżetowymi, a jego beneficjentami stały się nie tylko struktury Kościoła Katolickiego, ale również inne związki wyznaniowe działające legalnie na terenie Polski.

Dyskusja o Funduszu Kościelnym nieprzerwanie trwa od lat 90., jednak żadna z ekip rządzących nie zdecydowała się na jego likwidację, m.in. z powodu braku alternatywnego rozwiązania kwestii odszkodowań za mienie utracone w czasach PRL.

Pytanie "Czy Fundusz Kościelny zostanie zlikwidowany?" powraca w polskiej debacie publicznej regularnie – zwłaszcza w okresach wyborczych. Pomysł likwidacji tego mechanizmu pojawiał się w programach wielu partii, zarówno lewicowych, jak i centroprawicowych. Argumenty za jego zniesieniem opierają się głównie na postulacie oddzielenia Kościoła od państwa, przejrzystości finansowania religii oraz potrzebie modernizacji relacji między państwem a związkami wyznaniowymi.

Przez ostatnie dwie dekady najczęściej pojawiającą się alternatywą dla Funduszu była dobrowolna danina odpisu podatkowego – na wzór systemu obowiązującego m.in. we Włoszech czy Niemczech. W tym modelu podatnik sam decyduje, czy i jaki procent swojego podatku chce przeznaczyć na konkretny Kościół lub związek wyznaniowy. Mimo że rozwiązanie to ma wielu zwolenników, nie zostało w Polsce wdrożone – głównie z powodów politycznych i organizacyjnych.

Zgodnie z informacjami z gov.pl, jak dotąd nie podjęto formalnych kroków w celu likwidacji Funduszu Kościelnego, choć w przestrzeni medialnej i parlamentarnej temat ten był wielokrotnie podnoszony. Z kolei w 2012 roku rząd Donalda Tuska zaproponował jego reformę, ale rozmowy z Kościołem Katolickim oraz innymi związkami wyznaniowymi nie doprowadziły do porozumienia.

Warto podkreślić, że ewentualna likwidacja funduszu wymagałaby kompleksowej ustawy, która precyzyjnie regulowałaby kwestie: kto płaci składki za duchownych, jak rekompensować straty Kościołów z PRL i w jaki sposób zabezpieczyć zabytki sakralne o wartości narodowej.

W praktyce oznacza to, że Fundusz Kościelny, mimo krytyki, nadal funkcjonuje – głównie jako efekt braku politycznej zgody i spójnej alternatywy.

Fundusz Kościelny w kampanii prezydenckiej 2025

Wybory prezydenckie 2025 roku przyniosły odświeżenie wielu tematów społecznych i ideowych, w tym także kwestii Funduszu Kościelnego. Kandydaci, reprezentujący różne opcje polityczne, niejednokrotnie odnosili się do pytania "Fundusz Kościelny – co to?", traktując je jako punkt wyjścia do szerszej debaty o relacjach państwo–Kościół i finansowaniu religii ze środków publicznych.

W programach niektórych kandydatów znalazły się propozycje:

• likwidacji Funduszu Kościelnego i zastąpienia go dobrowolnym odpisem podatkowym,
• zwiększenia transparentności w wydatkowaniu środków z budżetu państwa,
• rozszerzenia wsparcia również dla mniejszych związków wyznaniowych w bardziej zrównoważony sposób.

Z drugiej strony, wielu kandydatów, szczególnie z kręgów konserwatywnych, opowiadało się za utrzymaniem obecnego modelu, uznając go za uczciwą rekompensatę za straty Kościoła i związków wyznaniowych w czasach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL). Wskazywali oni na rolę Kościoła w zachowaniu tożsamości narodowej, wspieraniu opozycji antykomunistycznej oraz prowadzeniu działalności społecznej.

W kontekście kampanii przewijały się również pytania "Fundusz Kościelny kto płaci?" i "Fundusz Kościelny ile wynosi?" – szczególnie chętnie wykorzystywane w spotach i debatach mających na celu polaryzację opinii publicznej.

Choć temat Funduszu Kościelnego nie był centralnym punktem kampanii, to niewątpliwie odgrywał symboliczną rolę w dyskusji o świeckości państwa, sprawiedliwości społecznej i roli religii w życiu publicznym. Jego obecność w debacie pokazuje, że to zagadnienie ma nie tylko wymiar finansowy, ale i tożsamościowy – zarówno dla Kościoła Katolickiego, jak i dla całego społeczeństwa.

Źródła: gov.pl, dzieje.pl, Aleteia, Onet, rp.pl