Dziś 84. rocznica zbrodni w Jedwabnem z 10 lipca 1941 r. Co warto o niej wiedzieć?

Zbrodnia w Jedwabnem to jedna z najbardziej tragicznych i kontrowersyjnych kart w historii Polski podczas II wojny światowej. 10 lipca 1941 roku w tym niewielkim miasteczku na Podlasiu zamordowano kilkuset żydowskich mieszkańców. Co warto wiedzieć o tym tragicznym wydarzeniu?

W zbrodni w Jedwabnem zginęło około 340 ŻydówW zbrodni w Jedwabnem zginęło około 340 Żydów
Źródło zdjęć: © PAP | ZDZISLAW LENKIEWICZ
Karol Wiak
oprac.  Karol Wiak

Choć przez dziesięciolecia wydarzenia te były niemal zapomniane, w XXI wieku stały się przedmiotem intensywnej debaty historycznej i publicznej.

Co musisz wiedzieć?

  • Data: 10 lipca 1941 r.
  • Miejsce: Jedwabne, Podlasie
  • Ofiary: ok. 340 Żydów (spaleni żywcem w stodole)
  • Sprawcy: Polacy, działający z inspiracji Niemców
  • Rola Niemców: Obecność żandarmów i przyzwolenie na zbrodnię

Tło historyczne: wojna, okupacje, nastroje społeczne

Jedwabne, podobnie jak wiele miejscowości na wschodnim Mazowszu i Podlasiu, znajdowało się przed wybuchem wojny w granicach II Rzeczypospolitej. Po agresji ZSRR we wrześniu 1939 r. miasteczko znalazło się pod sowiecką okupacją. W czerwcu 1941 r., w ramach operacji "Barbarossa", teren ten został zajęty przez III Rzeszę. Władza przeszła w ręce niemieckiej żandarmerii oraz lokalnych struktur cywilnych, które często wywodziły się z miejscowej ludności.

Dalsza część artykułu pod materiałem wideo

Putin obraził Trumpa? "Poczuł się dotknięty"

Antysemickie nastroje, które istniały już przed wojną, zostały podsycone zarówno przez doświadczenia okupacji sowieckiej (gdzie część Żydów była postrzegana jako współpracownicy reżimu), jak i przez niemiecką propagandę. Dyrektywy Reinharda Heydricha zachęcały do tzw. "akcji samooczyszczania" z wykorzystaniem miejscowych sił antykomunistycznych i antyżydowskich.

Przebieg wydarzeń 10 lipca 1941 r.

Tego dnia doszło w Jedwabnem do brutalnego pogromu. Żydowscy mieszkańcy – mężczyźni, kobiety i dzieci – zostali spędzeni na rynek, bici i poniżani. Następnie większość z nich została zapędzona do stodoły i spalona żywcem. Liczba ofiar szacowana jest na około 340 osób, choć niektóre źródła historyczne, w tym książka Sąsiedzi Jana Tomasza Grossa, sugerowały wyższe liczby (nawet do 1600), które jednak zostały zakwestionowane przez późniejsze badania IPN.

Sprawcy i odpowiedzialność

Ustalenia Instytutu Pamięci Narodowej (IPN) jednoznacznie wskazują, że bezpośrednimi wykonawcami zbrodni byli polscy mieszkańcy Jedwabnego i okolic, działający z inspiracji i przy biernej obecności niemieckiej żandarmerii. W miasteczku przebywały wówczas niewielkie oddziały Wehrmachtu oraz formacje policyjne. Śledztwo IPN, prowadzone na początku XXI wieku przez prokuratora Radosława Ignatiewa, potwierdziło, że Niemcy odegrali rolę inspiratorów i przyzwalających obserwatorów, jednak głównymi wykonawcami zbrodni byli Polacy.

Szczególną rolę odegrały lokalne władze – w tym samozwańczy burmistrz Marian Karolak – które organizowały i koordynowały działania. Według świadectw, podział ról wśród sprawców był dokładnie zaplanowany.

Źródła wiedzy: świadectwa, procesy, badania

Najważniejszym świadkiem wydarzeń był Szmul Wasersztejn, jeden z nielicznych ocalałych, którego relacje stanowią podstawę wielu późniejszych ustaleń. Po wojnie odbyły się procesy, w których oskarżono i skazano kilkunastu uczestników zbrodni. Jednak dopiero wznowienie śledztwa przez IPN w 2000 roku przyczyniło się do szerszej debaty na temat Jedwabnego.

Ekshumacja ofiar została przerwana w 2001 r. na wniosek społeczności żydowskiej ze względu na przepisy religijne. Z tego powodu dokładna liczba ofiar wciąż nie jest znana.

Publiczna debata i pamięć

Zbrodnia w Jedwabnem stała się tematem gorącej debaty po publikacji wspomnianej książki Sąsiedzi Jana Tomasza Grossa. Wzbudziła ona szok w opinii publicznej i wywołała szeroką dyskusję o współudziale Polaków w Holokauście. W 2001 roku prezydent Aleksander Kwaśniewski publicznie przeprosił za udział Polaków w tej zbrodni.

W 2024 r. kontrowersje wywołały również nowe tablice ustawione w Jedwabnem, które sugerowały, że za mord odpowiedzialni byli wyłącznie Niemcy – konkretnie oddział Hermanna Schapera. Było to jawnym podważeniem ustaleń IPN i wzbudziło ponowną falę dyskusji.

Jedwabne jako symbol

Zbrodnia w Jedwabnem pozostaje jednym z najbardziej bolesnych symboli trudnych relacji polsko-żydowskich podczas II wojny światowej. Jej znaczenie wykracza poza samo miasteczko – jest częścią większego obrazu przemocy, która przetoczyła się przez wschodnie tereny II Rzeczypospolitej latem 1941 roku, m.in. w Radziłowie czy Wąsoszu.

Zbrodnia w Jedwabnem była brutalnym morderstwem dokonanym na żydowskich sąsiadach – przez Polaków, przy niemieckiej inspiracji i akceptacji. To wydarzenie ukazuje dramatyczne skutki wojny, okupacji i ideologicznej manipulacji. Historia Jedwabnego przypomina, że odpowiedzialność za przeszłość wymaga odwagi – zarówno w mówieniu prawdy, jak i w jej przyjmowaniu.

Źródła: Dzieje, Muzeum Historii Polski, Historia Do Rzeczy, Polskie Radio

Wybrane dla Ciebie
Kościół liczy wiernych. Ilu Polaków chodzi na msze?
Kościół liczy wiernych. Ilu Polaków chodzi na msze?
Były kanclerz Niemiec sam się zdemaskował. "Bezczelność wobec Polski"
Były kanclerz Niemiec sam się zdemaskował. "Bezczelność wobec Polski"
Policjant drogówki wpadł po pijanemu. Spowodował kolizję
Policjant drogówki wpadł po pijanemu. Spowodował kolizję
Niemcy zadają pytanie. Czy Polska pozwoli na przelot Putina na Węgry?
Niemcy zadają pytanie. Czy Polska pozwoli na przelot Putina na Węgry?
Policzyli, ile Rosji zajęłoby zajęcie całej Ukrainy
Policzyli, ile Rosji zajęłoby zajęcie całej Ukrainy
Gorące starcie na spotkaniu z Bąkiewiczem. "Sianie propagandy i nienawiści"
Gorące starcie na spotkaniu z Bąkiewiczem. "Sianie propagandy i nienawiści"
Skradziony w Luwrze klejnot znaleziono niedaleko muzeum
Skradziony w Luwrze klejnot znaleziono niedaleko muzeum
Policja bada doniesienia medialne. Książę Andrzej rezygnuje z tytułów
Policja bada doniesienia medialne. Książę Andrzej rezygnuje z tytułów
Ukraińcy znów zaskakują. Nowy, tani i skuteczny dron
Ukraińcy znów zaskakują. Nowy, tani i skuteczny dron
Obrażali Tuska na stadionie. Polacy zabrali głos w sondażu
Obrażali Tuska na stadionie. Polacy zabrali głos w sondażu
Szokujący internetowy trend. Toksykolog ostrzega
Szokujący internetowy trend. Toksykolog ostrzega
Izrael odpowie na ataki Hamasu. Zapowiedź Netanjahu
Izrael odpowie na ataki Hamasu. Zapowiedź Netanjahu