Twarde jądro kontra izolowane peryferie. Tak będzie wyglądać Unia?

Środowe ogłoszenie przez Komisję Europejską propozycji nowego systemu przyjmowania uchodźców na pierwszy rzut oka może wydawać się zupełnie niezrozumiałym. Pomysł KE, według którego system z Dublina miałby zostać wzbogacony o mechanizm automatycznej relokacji uchodźców i kary za odmowę przyjęcia, wykracza nawet dalej niż poprzednie, jednoznacznie odrzucane postulaty. Zgłaszany jest w dodatku w czasie bezprecedensowego kryzysu zaufania dla UE, na tygodnie przed brytyjskim referendum ws. Brexitu.

Ruch komisji Junckera ma jednak swoją logikę. To bowiem kolejny krok i kolejny znak coraz bardziej widocznej tendencji: w obliczu narastającego eurosceptycyzmu i odśrodkowych tendencji, reakcją części unijnej elity jest "ucieczka do przodu" i dążenie do jeszcze ściślejszej integracji. Rezultatem - niekoniecznie niepożądanym - będzie "Europa dwóch prędkości", ze zintegrowanym twardym jądrem i peryferiami.

- Tworzy się Unia pierwszej prędkości - koalicja państw, które zgodzą się na wspólną politykę migracyjną.- podsumowuje Łukasz Grajewski z Fundacji Wspólna Europa.

Nie jest to nowy koncept, bo już teraz państwa Unii integrują się w różnych stopniach, w tych obszarach, w których chcą. Koronnym przykładami są strefa euro oraz strefa Schengen, a także liczne opt-outy, czyli klauzule wyłączające poszczególne państwa z udziału w danym obszarze unijnej polityki. Jednak w ostatnim czasie tempo "rozjeżdżania się" Unii przyspieszyło - zarówno na skutek sił odśrodkowych: eurosceptycyzmu, np. referendów w Danii i Holandii czy negocjacji wokół Brexitu - jak i tych skupionych na zacieśnieniu współpracy w obrębie "starej Europy". Szczególnym objawem tych tendencji był pomysł powołania "małego Schengen", w którym znalazłyby się tylko państwa starej UE. Ponadto, jak zwraca uwagę Krzysztof Blusz z instytutu WiseEuropa, sytuacja jest dziś inna, bo brakuje tego, co mimo rozbieżności spajało całą Unię.

- Oczywiście my już mieliśmy w praktyce Europę wielu prędkości. Ale była wtedy, przed kryzysem, motywacja i chęć, by jednak spójność Unii zwiększać, by także w tych miękkich obszarach ten dystans skracać, by stawiać na elementy wspólnotowe. To, co teraz się zmieniło, to zaufanie - mówi Blusz. - Teraz, kiedy pojawia się temat Europy wielu prędkości, za tym pojęciem kryje się fenomenalnie niski poziom zaufania politycznego, zarówno państw członkowskich do innych państw, jak i do instytucji unijnych. To prowadzi do usankcjonowania tego stanu i dalszej fragmentaryzacji - dodaje.

Jak tłumaczy ekspert, taki układ jest dla pozostającej na uboczu Polski niekorzystny, choćby ze względów gospodarczych.

- Polską drogą rozwojową było oparcie się na unijnych instytucjach, dorobku i na jednolitym rynku. Bo to właśnie dostęp do tego rynku, a nie fundusze unijne, były motorem naszego rozwoju. Tymczasem funkcjonowanie jednolitego rynku nie jest możliwe bez pogłębionej koordynacji politycznej - mówi Blusz. - Obecnie rządząca opcja mówi o tym modelu, że to model niemal neokolonialny. Ale fakt jest taki, że tam, gdzie dwie gospodarki są połączone, ta mniejsza zbliża się z czasem do większej. A alternatywnej wizji na nasz rozwój nie widać - dodaje.

Jak argumentuje ekspert, być może jeszcze ważniejsza jest kwestia bezpieczeństwa. Podzielona i "luźniejsza" Unia to Unia bardziej podatna na zewnętrzne zagrożenia, nie tylko pod względem militarnym. Podziały są bowiem wykorzystywane przez graczy takich jak Rosja czy Chiny i okazują się dobrym polem do ugrywania przez nie swoich interesów.

Jednak zdaniem Pawła Świdlickiego, analityka think-tanku OpenEurope w Londynie, obecna sytuacja może stać się dla Unii - a także dla Polski - szansą na uczynienie Unii bardziej "elastycznej", w której każde państwo miałoby większą swobodę dotyczącą swoich warunków członkostwa w UE. W takim scenariuszu głównym sojusznikiem Polski byłaby Wielka Brytania i wokół tego duetu mógłby zostać stworzony alternatywny ośrodek integracji, który skupiłby się na integracji gospodarczej, ale niekoniecznie politycznej.

- Unia ma problem z integracją, co coraz częściej pokazują jej wyborcy w wyborach, sondażach czy referendach. Problem w tym, że nie chce się do tego przyznać. Według polityków, brak integracji automatycznie równa się dezintegracji. Tymczasem potrzebne jest nowe myślenie - mówi WP Świdlicki. - Żeby zachować Europę, żeby wzmocnić ten projekt, trzeba właśnie takiego elastycznego podejścia. Tylko w takiej formie UE może przetrwać.

Analityk odrzuca przy tym obawy o izolację oraz utratę pozycji Polski w UE, jeśli pozostałaby poza unijnym "twardym jądrem", którego podstawą jest obecnie strefa euro.

- Najważniejsza jest wiarygodność. Jeśli państwo jest stabilne, ma dobrą gospodarkę i się rozwija, to stanowi tak naprawdę o wpływach czy sile państwa w UE - mówi Świdlicki.- Oczywiście, nie jest tak, że obecność i prawo głosu w instytucjach nie są ważne. Ale nie można do tego dążyć za wszelką cenę. Wystarczy spojrzeć na Grecję, która jest w strefie euro i teoretycznie jest w tym twardym jądrze. Ale zamiast współdecydować, są zdani na to, co zdecyduje reszta państw - dodaje.

Zdaniem Blusza, postawienie na brytyjskiego konia i na brytyjską wizję UE, może być jednak dla Polski ryzykowne, choćby ze względu na niepewną przyszłość Zjednoczonego Królestwa we wspólnocie.

- Polska jest obecnie w trudnym momencie. Z jednej strony nie może krzyknąć "więcej Europy", bo obecny rząd uważa ją teraz bardziej za zagrożenie niż szansę, ale z drugiej strony nie ma prawdziwej alternatywy, bo nie skierujemy się przecież na wschód. Te działania są chaotyczne, jesteśmy zawieszeni i "kręcimy się w miejscu" - mówi Blusz. - To jest zresztą woda na młyn tych środowisk, które nigdy nie chciały rozszerzenia Unii. Ich myślenie oparte jest na przeświadczeniu, że deficyt cywilizacyjny między "starą" a "nową" Europą jest tak duży, że nie ma sensu nawet próbować go zasypywać. Te głosy jeszcze niedawno były izolowane, ale teraz coraz częściej pojawiają się w europejskim "mainstreamie". To nie jest dobra sytuacja - podsumowuje ekspert.