Tajny raport ZUS. "To tykająca bomba"

• Ukryty raport ZUS wskazuje, że większość samozatrudnionych w Polsce płaci minimalne składki, co prowadzi do groźby emerytalnego ubóstwa dla milionów Polaków, zwłaszcza kobiet. Państwo będzie musiało dopłacać do minimalnych świadczeń emerytalnych wielu z nich.

• Przygotowany na zlecenie ZUS raport, który ujawnia dysfunkcjonalność systemu ubezpieczeń społecznych dla samozatrudnionych, został ukończony w czerwcu 2024 roku, ale do tej pory nie został opublikowany. WP poznała najważniejsze wnioski z tego opracowania.

• Dokument obala mit nadmiernego obciążenia samozatrudnionych składkami i pokazuje, że obecny system sprzyja patologiom rynku pracy, takim jak fikcyjne samozatrudnienie.

- System emerytalny w Polsce to tykająca bomba dla samozatrudnionych, których istotna część po przejściu na emeryturę popadnie w ubóstwo - mówi WP Jan Oleszczuk-Zygmuntowski, współprzewodniczący Polskiej Sieci Ekonomii. To ta organizacja odpowiadała za przygotowanie raportu dla Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Raport powstał na zlecenie ZUS, został przez ZUS przyjęty i uznany za przygotowany właściwie. Od ponad pół roku jednak nie został nigdzie opublikowany.

W październiku 2023 r. ZUS zamówił w Polskiej Sieci Ekonomii przygotowanie raportu na temat analizy konsekwencji dobrowolnego oskładkowania osób prowadzących działalność gospodarczą. Umowa opiewała na kilkadziesiąt tys. zł, jednocześnie zakres wymagań stawianych twórcom raportu był szczegółowo określony.

W umowie wskazano, że wszelkie prawa do publikacji powstałego raportu będą przysługiwały ZUS-owi, przy czym jednocześnie ZUS zobowiązał się, że do takiej publikacji dojdzie.

Aby opracowanie miało walory praktyczne, ZUS postanowił udostępnić badaczom dane z próby 2,4 tys. firm, przy jednoczesnym określeniu, że nie pozwolą one na zidentyfikowanie konkretnych podmiotów.

Powstał zespół badawczy: dr Janina Petelczyc i dr Tomasz Lasocki, którzy są specjalistami z zakresu ubezpieczeń społecznych, oraz Jan Oleszczuk-Zygmuntowski jako koordynator.

Raport powstał, został nazwany "Dobrowolne ubóstwo. O konsekwencjach dobrowolnego ZUS dla samozatrudnionych". I w czerwcu 2024 r. został odebrany przez ZUS, który potwierdził, że otrzymał to, co chciał. Do autorów trafiły pieniądze za pracę.

Sęk w tym, że od czerwca 2024 r. do stycznia 2025 r. opracowanie nie zostało upublicznione. Z naszych informacji wynika, że ZUS nie ma takich planów oraz nie pozwala autorom na samodzielną publikację.

- To skandaliczna decyzja. Raport, który powstał na zlecenie ZUS, powinien zostać opublikowany. Tym bardziej że płynące z niego wnioski - między innymi dlatego, że ZUS udostępnił dane do badań - są przełomowe - wskazuje Jan Oleszczuk-Zygmuntowski.

I wymienia cztery kluczowe kwestie, które wynikły z badań. Po pierwsze, mitem jest, że osoby prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą deklarują podstawę wymiaru składki. Z badań wynika, że 99,18 proc. jednoosobowych działalności gospodarczych odprowadza składkę w minimalnej wysokości. Mówiąc prościej: choć przedsiębiorcy mogą płacić wyższe składki, płacą tylko tyle, ile muszą. To zaś odbije się na ich przyszłych świadczeniach.

Po drugie, osoby, które prowadzą działalność przez 30-35 lat, ale zaczęły swoją aktywność zawodową po 1998 r., nie będą miały w wieku emerytalnym środków wystarczających do obliczenia emerytury minimalnej. Państwo będzie musiało więc dopłacić do ich emerytur minimalnych.

Po trzecie, ubóstwem emerytalnym są zagrożone w szczególności samozatrudnione kobiety. Wiek emerytalny dla nich jest niższy, więc zazwyczaj szybciej przechodzą na emeryturę. Mają też, co do zasady, mniejszy staż pracy, bo często kobiety część swojego życia poświęcają np. na wychowanie dzieci, a nie na pracę zawodową.

Po czwarte wreszcie, wprowadzenie tzw. dobrowolnego ZUS-u dla przedsiębiorców, o którym mówią niektórzy politycy, byłoby tragedią dla samozatrudnionych przechodzących na emeryturę i byłoby fatalne w skutkach dla państwa, które musiałoby dopłacać milionom takich osób do emerytury minimalnej.

Z przygotowanego raportu wynika, że statystyczny samozatrudniony osiąga przeciętnie dwa razy większy dochód niż wynosi zarobek pracownika, a jednocześnie samozatrudnieni płacą bardzo niskie składki na ubezpieczenia społeczne, niższe od osób pracujących na etat.

W raporcie wskazano - jak słyszymy, bo przecież nie można się z nim nigdzie zapoznać - że w efekcie obecnie funkcjonujący w Polsce model ubezpieczenia społecznego samozatrudnionych należy uznać za dysfunkcjonalny. Samozatrudnieni odprowadzają składki dalece zaniżone względem ich rzeczywistej sytuacji ekonomicznej, a emerytury i inne świadczenia będą wymagały proporcjonalnie wyższych dopłat ze strony państwa, co należy postrzegać jako redystrybucję od ogółu społeczeństwa na rzecz zamożniejszych.

W ocenie autorów raportu zasady oskładkowania sprzyjają rozwojowi patologii rynku pracy w postaci fikcyjnego samozatrudnienia. Dodają, że zmiany z ostatnich lat tylko ten proceder ułatwiają. Prowadzenie błędnej polityki legislacyjnej utrwala zaś budowany od lat mit o nadmiernym obciążeniu samozatrudnionych, jako całej grupy, składkami na ubezpieczenia społeczne, co nie znajduje odzwierciedlenia w rzeczywistych danych.

Sprawa zaś dotyczy wielu osób. W 2023 r. ubezpieczeniu zdrowotnemu podlegało średniomiesięcznie 2,25 mln samozatrudnionych, co daje nam trzecie miejsce w Unii Europejskiej po Grecji i Włochach.

A jednocześnie - ustalili naukowcy - wysoki odsetek samozatrudnienia nie idzie w parze z innowacyjnością. O tym najlepiej świadczy fakt, że wśród dwunastu państw Unii Europejskiej klasyfikowanych jako "liderzy innowacyjności" i "silni innowatorzy", tylko Holandia i Belgia są państwami, w których odsetek samozatrudnionych przekracza średnią unijną. Pozostałe siedem państw, w których odsetek samozatrudnionych jest wyższy niż średnia dla UE, jest klasyfikowanych w dwóch najniższych kategoriach innowacyjności.

- Niezrozumiałe dla mnie jest to, dlaczego my nie możemy opublikować stworzonego przez nas raportu, skoro ZUS nie chce tego zrobić. Wygląda to jak próba ukrycia wniosków przed obywatelami - uważa Jan Oleszczuk-Zygmuntowski. I dodaje, że naukowcy zostali źle potraktowani. Z jednej strony bowiem ZUS im zaufał, skoro uznano, że są w stanie stworzyć duży dokument przydatny dla ZUS.

- Z drugiej - gdy już stworzyliśmy, a wnioski najwidoczniej się nie spodobały, jesteśmy uciszani - zaznacza koordynator opracowania.

Prosi, by zaznaczyć w tekście, że raport nie jest przeciwko komukolwiek - nie ma w nim poszukiwania winnych. Chodziło tylko i aż o pokazanie patologii obecnych rozwiązań i przedstawienie propozycji, jak wyjść z sytuacji, w której milionom Polaków będzie groziła emerytalna bieda.

Spytaliśmy ZUS o powody braku publikacji raportu. W niepodpisanej przez nikogo z imienia i nazwiska odpowiedzi wskazano, że raport został przygotowany na zlecenie poprzedniej prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (czyli prof. Gertrudy Uścińskiej, która po zmianie rządu została zastąpiona przez Zbigniewa Derdziuka - red.).

"Nie znamy przesłanek jego zamówienia. Zakład jest instytucją wykonawczą, nie tworzy reguł funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych. Dlatego raport został przekazany Ministerstwu Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, które jest podmiotem właściwym w sprawach regulacyjnych" - przekazał nam w oficjalnej odpowiedzi pracownik ZUS.

Ministerstwo też nie opublikowało dokumentu. Zapytaliśmy o powody takiej decyzji. Opublikujemy odpowiedź, gdy resort wyjaśni powody wstrzymania publikacji raportu.

Patryk Słowik, dziennikarz Wirtualnej Polski

Napisz do autora: Patryk.Slowik@grupawp.pl