Szarża Polaków owiana legendą. Napoleon był w szoku

30 listopada 1808 roku o świcie pierwsze oddziały wojsk napoleońskich stanęły u wejścia do doliny Somosierra, przez którą prowadziła najkrótsza droga do Madrytu. Pięciokilometrową doliną dochodziło się do przełęczy, która była naturalnie ukształtowanym, doskonałym miejscem do obrony.

Wbrew rozpowszechnionemu przekonaniu Somosierra nie była (i nie jest) wąwozem. Jednak, zupełnie jak w wąwozie, poruszać się można było jedynie wąską drogą, w najszerszych miejscach mającą nie więcej niż sześć metrów, gdyż stosunkowo łagodnie opadające stoki doliny pokryte były blokami skalnymi. Uniemożliwiały one przejście, a równocześnie dawały świetną ochronę obrońcom.

Przejścia bronił korpus gen. don Benita San Juana, który dotarł do Somosierry już 18 listopada. Hiszpanie mieli więc dość czasu, by przygotować się do obrony. Generał polecił usypać na przełęczy szaniec i umieścić tam 10 z posiadanych 16 dział. Pozostałe działa podzielone zostały na trzy baterie, rozmieszczone co kilkaset metrów przy drodze prowadzącej przez dolinę. Tylko pierwsza z tych baterii umocniona została ziemnym nasypem.

Wzdłuż drogi, za blokami skalnymi, kryło się około tysiąca żołnierzy. Na samej przełęczy rozlokowanych zostało blisko dwa tysiące, reszta zaś z ponad dwunastotysięcznego korpusu oczekiwała w pobliskiej wiosce i na południowych stokach gór. Hiszpanie uważali, że pozycja ta jest nie do zdobycia, i w zasadzie trudno się im dziwić.

Około godziny 8.00 30 listopada atak rozpoczęła piechota francuska. Została odrzucona przez działa pierwszej baterii hiszpańskiej. Rozsierdzony oporem Napoleon polecił 3. szwadronowi polskich szwoleżerów gwardii zdobycie, jak można dzisiaj sądzić, tylko tej jednej baterii. Rozkaz był jednak nie dość precyzyjnie sformułowany i można go było zinterpretować jako polecenie opanowania przełęczy.

Szwadron dowodzony przez Jana Leona Kozietulskiego (1781–1821) liczył 216 jeźdźców, z których większość miała walczyć po raz pierwszy. Tracąc kilkunastu ludzi w wyniku salwy artyleryjskiej Hiszpanów, oddział Polaków zdobył pierwszą baterię. Nie mając pewności co do zakresu rozkazu cesarza, Kozietulski zaatakował kolejną. Jej zdobycie było ułatwione przez brak ziemnego nasypu, jednak szwadron znajdował się przez cały czas pod ostrzałem żołnierzy rozlokowanych po obu stronach drogi.

Tracąc kolejnych ludzi, rannych lub zabitych, w tym niemal wszystkich oficerów, nie wyłączając Kozietulskiego, Polacy zdobyli wszystkie cztery baterie. Do ostatniej dotarło ledwie kilkunastu żołnierzy, a jej utrzymanie możliwe było tylko dzięki wsparciu 1. szwadronu pod dowództwem Tomasza Łubieńskiego. Droga do Madrytu stała otworem.

Nazajutrz po bitwie, podczas przeglądu polskiego regimentu, Napoleon stanął przed pułkiem szwoleżerów i zdjąwszy kapelusz, zawołał: "Jesteście godni mojej starej gwardii, uważam was za najdzielniejszą jazdę. Chwała najdzielniejszym z dzielnych!"

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie jako jedno z haseł Leksykonu polskich powiedzeń historycznych. Pozycja autorstwa Macieja Wilamowskiego, Konrada Wnęka i Lidii A. Zyblikiewicz została opublikowana nakładem wydawnictwa Znak w 1998 roku.