Środa Popielcowa rozpoczyna 40-dniowy Wielki Post

W obowiązującej obecnie liturgii katolickiej symbolowi posypania głowy popiołem towarzyszą wypowiadane przez kapłana słowa: "Prochem jesteś i w proch się obrócisz" lub "Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię". Jest to gest uznania swojej niewystarczalności i zależności od Boga.

Kościelna tradycja posypywania popiołem sięga wczesnego średniowiecza. Aż do X wieku zwyczaj ten przeznaczony był dla tych, którzy odbywali publiczną pokutę. Pokutnicy gromadzili się w świątyni, wyznawali grzechy, kapłan zaś posypywał ich głowy popiołem, nakazując opuszczenie wspólnoty na czas pokuty. Progi świątyń wolno im było znowu przestąpić dopiero po spowiedzi w Wielki Czwartek.

Z czasem, dla podkreślenia solidarności Kościoła z grzesznikiem, rozciągnięto wspomniany zwyczaj na wszystkich uczestników liturgii. W XI w. papież Urban II wprowadził ten zwyczaj jako obowiązujący w całym Kościele katolickim.

Popiół pochodzi ze spalonych palm, poświęconych w poprzednim roku podczas Niedzieli Palmowej.

Symboliczną rolę popiół spełniał także w starożytnej Grecji i w religii żydowskiej (np. posypywanie głowy pana młodego przy zaślubinach miało m.in. przypominać o zniszczeniu Jerozolimy).

W Środę Popielcową osoby pełnoletnie do 60. roku życia obowiązuje post ścisły, co oznacza, że mogą spożywać trzy posiłki, w tym tylko jeden do syta. Wszyscy wierni powyżej 14. roku życia zobowiązane są do powstrzymania się od jedzenia posiłków mięsnych

W dawnej Polsce post był bardziej surowy niż obecnie. Nie jedzono potraw mięsnych w poniedziałki, środy i piątki, a w niektórych rejonach w środy i piątki nie spożywano też żadnych potraw na gorąco. Do tej pory surowszy post obowiązuje wyznawców prawosławia.

Okres Wielkiego Postu jest dla wiernych przygotowaniem do świąt Zmartwychwstania Pańskiego (czyli Wielkanocy), wezwaniem do odnowienia życia i wewnętrznego nawrócenia. W tym czasie, w każdy piątek w kościołach odprawia się nabożeństwo Drogi Krzyżowej, w niedzielę natomiast nabożeństwo Gorzkich Żali. Wierni biorą też zwykle udział w rekolekcjach.

Post nawiązuje do 40-dniowego pobytu Chrystusa na pustyni, gdzie pościł i był kuszony przez szatana. Jezus udał się w miejsce odosobnienia zaraz po przyjęciu chrztu z rąk św. Jana i przed rozpoczęciem publicznej działalności. Wtedy też św. Jan nawoływał do pokuty oraz przygotowania na przyjście Zbawiciela, który będzie chrzcił "Duchem Świętym i ogniem". Post jest więc jednym z elementów pokuty.

Post jest obyczajem nie tylko katolickim i nie tylko chrześcijańskim. Oba główne Kościoły ewangelickie augsburski i reformowany we wszystkie piątki Wielkiego Postu odprawiają nabożeństwa, które są rodzajem rekolekcji wielkopostnych. Nie ma jednak zwyczaju posypywania głowy popiołem w Środę Popielcową. Protestanci nie celebrują również charakterystycznych dla katolików nabożeństw Drogi Krzyżowej i Gorzkich Żali.

Prawosławni i inne obrządki wschodnie zaczynają Wielki Post w tzw. czysty poniedziałek, który przypada siedem tygodni przed Wielkanocą (w tym roku Kościoły wschodnie obchodzą Wielkanoc tydzień po katolikach i protestantach, czysty poniedziałek wypada 2 marca). Cerkiew w ramach przygotowania do Wielkanocy zaleca wiernym tzw. post cielesny, tj. wstrzemięźliwość w jedzeniu i piciu oraz post duchowy, czyli modlitwy.

Post znany jest również innym wielkim religiom monoteistycznym. Żydzi na pamiątkę wyjścia z Egiptu obchodzą Paschę. W tym dniu nie może być w żydowskim domu ani okruszyny zakwaszonego chleba, w związku z czym wymiata się dokładnie całe obejście, zaś resztki się spala. Żydzi poszczą również w Jom Kipur - Sądny Dzień.

Muzułmanie poszczą w miesiącu ramadan na pamiątkę zesłania Koranu Mahometowi. Powstrzymują się w dzień od jedzenia, picia i seksu. W nocy wstrzemięźliwość nie obowiązuje. Ramadan kończy się radosnym Świętem Ofiarowania (Id al-Fitr).