Naród przepracowany. Dlaczego wciąż pracujemy dużo i długo?

Parę miesięcy temu portale internetowe w Polsce obiegł screen wpisu jednego z użytkowników platformy X. Internauta opublikował fragment swojego konta bankowego, na którym widać wypłatę, jaką otrzymał jako kasjer w jednym z popularnych polskich marketów. Na screenie widnieje kwota: nieco ponad sześć tysięcy złotych na rękę. Znacznie więcej, niż – wydawać by się mogło – może zarobić osoba na podobnym stanowisku w branży spożywczej.

Post opatrzony został komentarzem: "ciężka praca popłaca jednak". Pod wpisem zaroiło się od komentarzy, a sam autor wyjaśnił, że taka wypłata była możliwa dzięki temu, że jest pracownikiem poniżej 26. roku życia (którym przysługują ulgi przy pracy, takie jak brak podatku dochodowego) i że wyrabiał mnóstwo nadgodzin. Przyznał jednocześnie, że nie wie dokładnie, ile ich było – zaznaczył tylko, że bardzo dużo. Dodatkowo, w miarę możliwości, pracował także w dni wolne.

Dalsza część artykułu pod materiałem wideo

Polaków, którzy pracują równie intensywnie jak internauta z historii przytoczonej wyżej, jest więcej. Według Eurostatu Polska znajduje się w czołówce najbardziej zapracowanych krajów Unii Europejskiej. Średnio we Wspólnocie pracownicy spędzają w pracy nieco ponad 36 godzin. Statystyczny Polak prawie trzy godziny więcej. Choć, jak zauważa Andrzej Kubisiak, zastępca dyrektora w Polskim Instytucie Ekonomicznym, przytoczone dane wynikają także ze struktury rynku pracy.

– Mamy stosunkowo niewielki udział pracujących na część etatu. Jeśli przyjrzymy się statystykom Eurostatu pod kątem wyłącznie zarabiających w pełnym wymiarze godzin, to nasza pracowitość liczona w godzinach jest wyraźnie mniejsza, znajdujemy się niewiele powyżej średniej europejskiej. Drugim aspektem jest liczba osób pracujących na własnych działalnościach gospodarczych, których w Polsce jest relatywnie wiele. W tej kategorii, bez względu na kraj, wyróżniamy najdłuższy czas pracy deklarowany przez przedsiębiorców – mówi.

Czy takie przedstawienie sprawy oznacza, że teza o wyjątkowej produktywności i pracowitości Polaków jest mitem? Niekoniecznie. – Musimy się zastanowić, skąd w ogóle w Polsce taka, a nie inna struktura rynku, na którym więcej osób chce pracować pełnoetatowo niż na część etatu. Głównym motywatorem są oczywiście pieniądze: jesteśmy jako państwo na tym etapie rozwoju, że chcemy spiąć nasze budżety domowe, przez co musimy pracować relatywnie dużo i długo. Co więcej, w Polsce nadal przeważają te branże, w których wysokość wynagrodzeń zależy od wypracowanych godzin – podkreśla ekspert.

Kult pracy i entuzjazm nad pracoholizmem są niejako wpisane w kulturowe mechanizmy Polaków. Dla wielu jest to też nieodzowny element własnej tożsamości. Pracujemy dużo, często wyrabiamy nadgodziny, zachęcani przez kapitalistyczne obietnice rozwoju, awansu czy lepszego jutra. Wprawdzie coraz mocniej w ostatnich latach do debaty publicznej przebijają się pojęcia work life balance czy zrównoważonego podejścia do pracy, niemniej praca jako wartość jest w nas zakorzeniona tak głęboko, że potrzeby odpoczynku czy równowagi psychicznej niejednokrotnie odchodzą na dalszy plan. Przyczyny można mnożyć: duży projekt do dokończenia, delegacja czy rozwój firmy.

Jedynym ze źródeł budowania kultury "pracy ponad wszystko" stała się zmiana ustroju w latach 90. i związane z tym stopniowe "zakochiwanie się" Polaków w kapitalizmie.

– Transformacja lat 90. niejako zaszczepiła się w kulturze i języku pod tezą, że człowiek zapracowany to człowiek sukcesu. Dużo pracuje, więc na pewno się angażuje, awansuje, ma dobre wyniki. Zgodnie z hasłem, że bez pracy nie ma kołaczy. Przypomina to trochę protestancką kulturę pracy: że na wszelkie dobrodziejstwa, większy metraż mieszkania, samochód, wakacje, człowiek musi ciężko zapracować. Takie podejście było nam wpajane od wczesnych lat 90., w kraju, który był na początku bardzo biedny, na dorobku. Ten model trafiał po prostu na podatny grunt – ocenia Andrzej Kubisiak.

Jak dodaje specjalista z Polskiego Instytut Ekonomicznego, wchodząc w transformację, weszliśmy również w górkę demograficzną na rynku pracy. Mieliśmy do czynienia z nadwyżką osób poszukujących zatrudnienia w stosunku do liczby dostępnych ofert pracy. Doprowadziło to do historycznego bezrobocia oraz wyzwań związanych z jego skutkami. Przesunięcie wahadła na rynek pracodawcy wytworzyło bodziec oparty nie tylko na finansach, ale również na lęku i strachu – obawiano się, że przy mniejszym zaangażowaniu szybko znajdzie się ktoś, kto nas zastąpi. Zgodnie z popularnym kiedyś w firmach powiedzeniem, że "na twoje miejsce jest dziesięciu chętnych".

Ponad 30 lat po transformacji sytuacja na rynku jest oczywiście znacznie korzystniejsza dla pracowników, co nie oznacza, że idealna. O niezrównoważonych stosunkach pracy w polskich firmach świadczą dane. Według raportu Pracuj.pl "Praca w czasach zmian" tylko 35 proc. respondentów uważa, że pracodawca dba o ich równowagę pomiędzy życiem osobistym a pracą, a 25 proc. – o to, by się nie przepracowywali. 36 proc. ankietowanych jest zmęczonych bieżącymi zadaniami w organizacji. Odpowiedzi skłaniają do refleksji i zadania pytania, czy tak zdefiniowane podejście do pracy nie rodzi potrzeb zmian w kształtowaniu kultury w polskich firmach. I przypatrzeniu się na nowo etosowi pracy, zwłaszcza w obliczu nowych wyzwań cywilizacyjnych.

Schorzeniem nie do pominięcia przy rozważaniu zjawiska pracy, wpływającym na jakość pracy wielu Polaków, jest wypalenie zawodowe. Według różnych raportów i badań dotyka ono co czwartego pracownika w Polsce. Prowadzi nie tylko do zmęczenia emocjonalnego, spadku produktywności i niechęci do pracy, ale też mniejszej koncentracji czy większej podatności na choroby – psychiczne i fizyczne. Zmęczenie pracą może prowadzić również do porzucenia obranej ścieżki zawodowej i szukania nowych możliwości zawodowych. Według innego raportu Pracuj.pl "Polacy a zmiany w karierze" zmianę branży rozważa połowa badanych. Duża część pytanych – prawie 40 proc. – nie wyklucza wyjazdu za granicę.

Czy rozwiązaniem tych problemów – przynajmniej w jakimś stopniu – byłaby zmiana modelu pracy związana z wprowadzeniem czterodniowego tygodnia pracy? Pomysł wydaje się dość rewolucyjny, ale, jak przyznaje Kubisiak, nieunikniony: – To nieuchronny kierunek. Polska wprawdzie raczej nie będzie prekursorem, jeśli chodzi o wdrażanie czterodniowego tygodnia pracy, ale nas też to czeka. Nie stanie się to jednak szybko. Pamiętajmy, że nadal opieramy gospodarkę na gałęziach, które żyją z roboczogodzin, np. produkcji czy logistyce. Branże te nie mogą pozwolić sobie teraz na utratę przewag konkurencyjnych. Myślę jednak, że w ciągu 15-20 lat taka ewolucja jest możliwa, głównie dzięki rozwojowi technologicznemu – mówi ekspert.

W dyskusji publicznej często przebija się teza, że pracoholizm i poświęcenie pracy odejdą do lamusa za sprawą młodych pracowników, którzy wchodzą na rynek z innym podejściem do kształtowania własnej ścieżki zawodowej. Pokolenie Z (lub inaczej: zetki) często staje się przez to obiektem memów i żartów, określających ich jako roszczeniowych, leniwych, zachłannych i nieprzepracowujących się.

Czy prawda jest tak czarno-biała? Zerknijmy znów na liczby. Z pomocą przychodzi nam badanie PwC "Młodzi Polacy na rynku pracy". Czytamy w nim, że młodzi ludzie cenią sobie w firmie przede wszystkim elastyczność – i to zarówno tę związaną z wyborem modelu pracy (biuro, hybryda, zdalna), jak i swobodą rozpoczynania i kończenia pracy o różnych godzinach. Dla ponad połowy z ankietowanych work-life balance jest ważniejszy niż wysokie zarobki. Cenią sobie ponadto dobrą atmosferę w pracy, wielu z nich nie akceptuje też wysokiego poziomu stresu. Czy takie podejście młodych pracowników może zapoczątkować zmiany w kulturze organizacyjnej i podejściu do wartościowania pracy?

Andrzej Kubisiak: – Zmiana pokoleniowa wywołuje pewne napięcia wśród pracodawców, jednak w historii takie procesy następowały powoli. To nie będzie presja rewolucyjna – zmiany mają istotne znaczenie, ale nie przypisywałbym pokoleniu Z aż takiej mocy sprawczej. Aby doszło do znaczącej transformacji, młodzi musieliby przejąć stery w firmach i jednocześnie nie zatracić swoich ideałów. Wydaje się, że ten proces będzie zachodził stopniowo, w sposób organiczny. Zmiany nadejdą, ale nie będą przełomowe – ocenia.

Dla Wirtualnej Polski Adrian Burtan