Materiały radioaktywne w rękach terrorystów? Zagrożenie atakiem nuklearnym rośnie

Kiedy w marcu 2014 roku podczas nuklearnego szczytu w Hadze dziennikarze zapytali Baracka Obamę o to, co według niego jest największym zagrożeniem dla Stanów Zjednoczonych - i czy nie jest to Rosja - jego odpowiedź była szybka. - Jestem dużo bardziej zaniepokojony perspektywą wybuchu bomby atomowej na Manhattanie - powiedział prezydent. Taki scenariusz od dawna jest najczarniejszym koszmarem zachodnich służb. Nic dziwnego, bo obawy nie są bezpodstawne: mimo starań państw, ilość łatwo dostępnych materiałów radioaktywnych jest zastraszająco duża, a grupy przestępcze od lat szukają - nie wiadomo, jak skutecznie - kupców wśród bliskowschodnich terrorystów, w tym tych z Państwa Islamskiego.

Dobitnie pokazały to wydarzenia z 2011 roku z Mołdawii, które dopiero niedawno, za sprawą dziennikarskiego śledztwa agencji AP, ujrzały światło dzienne. Mołdawia, a właściwie separatystyczna republika Naddniestrza, jest europejskim centrum przemytu zakazanych towarów, szczególnie materiałów rozszczepialnych. W maju 2011 jeden z działających tam przemytników, 50-letni prawnik w przeszłości związany z KGB Teodor Chetrus, sprzedał mężczyźnie przedstawiającemu się jako Rusłan Andropow 200 gramów wysoko wzbogaconego uranu. Miała to być jedynie pierwsza próbka z 10 kg materiału, dostępem do którego chwalił się Chetrus. Transakcja miała opiewać na łączną sumę 32 milionów dolarów. Do dobicia targu jednak nie doszło. Wszystko dzięki temu Andropow naprawdę nazywał się Constantin Malic i był funkcjonariuszem mołdawskiej policji, od lat pracujący pod przykrywką w przestępczym półświatku Naddniestrza.

Po schwytaniu Chetrusa i przeszukaniu jego domu okazało się, że "Andropow" nie był jedynym potencjalnym kupcem materiału. Przemytnik aktywnie poszukiwał kupca z Bliskiego Wschodu, który wykorzystałby do ataku na Stany Zjednoczone. I wszystko wskazuje na to, że go znalazł, w osobie powiązanego z Al-Kaidą biznesmena z Sudanu. W domu Mołdawianina znaleziono ponadto gotowe planu budowy "brudnej bomby", pozwalającej na zanieczyszczenie materiałem radioaktywnym dużej części miasta. Przemytnik został skazany na 5 lat pozbawienia wolności. Problem w tym, że był jedynie jednym z pośredników w powiązanej z KGB grupie przestępczej, a zatrzymania dokonano przed tym, jak zdołał przekazać cały ładunek materiału. A tego, jak wiele wskazuje, jest jeszcze więcej niż 10 kilogramów, o których mówił Chetrus.

Wskazują na to poprzednie akcje służb wymierzone w przemytników: w 1999 w Ruse w Bułgarii i w 2001 roku w Paryżu. W obydwu przypadkach miejscowe służby we współpracy z FBI przechwyciły bardzo podobne ładunki wysoko wzbogaconego uranu. Co więcej, jak ustalili badający sprawę naukowcy, wszystkie próbki pochodziły z tego samego miejsca: zakładów atomowych Majak w Oziorsku, zamkniętym mieście pod Czelabińskiem. Może to oznaczać, że szmuglerzy mają dostęp do potężnego źródła uranu. Być może wystarczająco dużego, by zbudować na jego podstawie "pełnoprawną" bombę atomową.

- Ośrodek w Oziorsku przetwarza dużą ilość materiałów radioaktywnych, ale tylko niewielka część z nich to wysoko wzbogacony uran, który może być wykorzystany do konstrukcji bomby atomowej. Powinno się więc uznać, że rosyjskie władze skupiają się na strzeżeniu przede wszystkim tych materiałów - mówi WP Mark Hibbs, ekspert ds. polityki nuklearnej Centrum Carnegie w Berlinie.

Oziorsk nie jest jednak jedynym źródłem, z którego mogą czerpać przemytnicy. O ile wysoko wzbogacony uran jest bardzo trudno dostępny i przechowywany w stosunkowo niewielkiej liczbie ośrodków, to miejsc w których przetwarzane lub produkowane są inne materiały radioaktywne, z których możliwe jest skonstruowanie "brudnej bomby" (a więc takiej, której celem jest nie destrukcja, lecz skażenie i napromieniowanie możliwie największego obszaru) są na całym świecie setki. Wiele z nich, szczególnie tych na terenie byłego Związku Sowieckiego, są słabo lub były strzeżone. Nic dziwnego, że zdecydowana większość z ok. 20 przypadków przechwycenia przez służby materiałów radioaktywnych (w trzech przypadkach był to nawet pluton) pochodziła z Rosji. Podejrzewa się zresztą, że przypadków było dużo więcej.

To wszystko mimo prowadzonego od początku lat 90-tych potężnego amerykańskiego programu Nunna-Lugara, za sprawą którego Stany Zjednocznone przekazały Rosji wartą miliardy dolarów pomoc na zabezpieczenie ośrodków atomowych przed próbami kradzieży i nieuprawnionego użytku. Obecnie sytuacja jest jeszcze bardziej poważna, bo w następstwie politycznych spięć po rosyjskiej aneksji Krymu, Kreml zdecydował o zakończeniu współpracy w tym względzie.

- To nagłe zawieszenie współpracy między USA i Rosją będzie miało poważne skutki dla międzynarodowych wysiłków w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa materiałom nuklearnym. Zwiększa też ryzyko, że materiały te trafią w ręce terrorystów pragnących zdobyć broń atomową - mówi Kingston Reif, ekspert Arms Control Association, amerykańskiej organizacji na rzecz kontroli zbrojeń.

- Odkąd program w zakresie bezpieczeństwa rosyjskich instalacji nuklearnych został zakończony, trudno jest o rzetelne informacje na temat wyprowadzonych z nich materiałów radioaktywnych. Ciężko się też spodziewać, by ta współpraca była wkrótce wznowiona - dodaje Hibbs. - Tym bardziej, że Rosjanie zarzucają Zachodnim oficjelom, że ci nie utrzymali w tajności powierzonych im informacji o takich incydentach, zamiast tego dzieląc się z nimi z mediami - zaznacza.

Moskwa ma też inne powody, by ukrywać skalę kradzieży z rosyjskich instalacji jądrowych. Jak zeznała przed senacką komisją sił zbrojnych USA Anne Harrington, wiceprzewodnicząca amerykańskiej Administracji Bezpieczeństwa Nuklearnego, w handel zakazanymi materiałami uwikłani są byli funkcjonariusze rosyjskich służb bezpieczeństwa i byli wojskowi. Zaś według byłego szefa CIA Portera Gossa z rosyjskich ośrodków zniknęło na tyle dużo materiału, by móc z niego skonstruować pełną bombę atomową.

Dotychczas sądzono, że możliwości organizacji terrorystycznych kończą się na konstrukcji "brudnej bomby". Jej działanie nie polega na fizycznej destrukcji, lecz na rozrzuceniu materiałów radioaktywnych i skażeniu środowiska promieniowaniem. Efekt działania takiej broni jest rozłożony w czasie i niekoniecznie śmiertelny dla wszystkich napromieniowanych, jednak jej użycie może mieć potężny efekt psychologiczny i ekonomiczny dla terenów dotkniętych jej działaniem. Dla przykładu, do skonstruowania bomby radiologicznej będącej w stanie skazić promieniowaniem cały Manhattan wystarczy niewiele ponad 30 gramów wysoce radioaktywnego cezu-137. Substancja ta jest stosowana w wielu ośrodkach radiologicznych na całym świecie - i często jest przedmiotem kradzieży. Ostatnio w marcu tego roku na Uniwersytecie Arktycznym Norwegii w Tromso, skąd zginęło 8 próbek materiału.

Dobrym materiałem do konstrukcji takiej bomby nie jest natomiast wysoko wzbogacony uran, do którego dostęp mają gangsterzy z Naddniestrza. To wbrew pozorom nie jest dobra wiadomość. Może bowiem wskazywać, że budowa bomby atomowej przez terrorystów nie jest tak nieprawdopodobnym scenariuszem, jak dotąd sądzono.

- Według powszechnej dotąd opinii, konstrukcja wybuchowego urządzenia nuklearnego wydaje się leżeć poza możliwościami aktorów niepaństwowych. Jednak rozwój grup terrorystycznych na całym świecie zwiększa obawy o to, że mogłyby one niedługo osiągnąć wystarczający poziom wewnętrznej organizacji pozwalający na budowę takiej broni - mówi Hibbs. - To tylko dodatkowa zachęta dla USA i Rosji, by wznowić współprace w dziedzinie bezpieczeństwa nuklearnego - dodaje.