Gdyby to się udało, świat byłby dziś zupełnie inny

- To była najdziwniejsza w historii świata próba przewrotu - wspomina publicysta Aleksiej Pankin. - Zazwyczaj puczyści chcą wprowadzić nowe porządki, a tymczasem grupa Janajewa domagała się po prostu, by istniejąca konstytucja ZSRR znów zaczęła obowiązywać.

W połowie lat 80. w ZSRR rządził chaos. Władze centralne rywalizowały o wpływy z przywódcami poszczególnych republik. Przyzwyczajeni do posłuchu obywatele radzieccy czuli się zagubieni.

Aleksiej Pankin sierpień 1991 roku pamięta doskonale - jego ojciec, przebywający na placówce w Czechosłowacji, był jedynym radzieckim dyplomatą, publicznie potępiającym Janajewa. Aleksiej w czasie puczu przebywał w redakcji dziennika "Niezamisimaja Gazieta". Pracujący tam dziennikarze w każdej chwili spodziewali się aresztowania.

- Jednocześnie jednak - opowiada rosyjski publicysta - od czasu do czasu przerywali swą idealistyczną walkę o demokrację i wyskakiwali do pobliskich sklepów.

Na długo przed puczem po Moskwie krążyła plotka, że KGB gromadzi w tajnych magazynach pomoc humanitarną z Zachodu, by w czasie przewrotu zapełnić żywnością puste półki sklepów i tym samym przekabacić ludność. W rzeczywistości puczyści nie przygotowali kiełbasy dla ludu, co w dużej mierze przesądziło o ich klęsce. - Kiedy moi koledzy wracali ze sklepów z pustymi rękami, ich wola walki o demokrację drastycznie wzrastała - śmieje się Pankin.

Poza tym - opowiadają świadkowie tamtych wydarzeń - drużynie Janajewa brakowało woli walki. Pucz bardzo szybko przerodził się w parodię prawdziwego zamachu stanu.

"Naczelnik na urlopie"

Mimo dwóch dekad, które upłynęły od tych znaczących dla całego świata wydarzeń, o ich genezie wciąż wiemy niewiele. Niejasna pozostaje rola Michaiła Gorbaczowa. - To należało do radzieckiej tradycji - twierdzi komentator "RIA Novosti", Dmitrij Babicz. - Gdy trzeba było podjąć ryzykowną decyzję, naczelnik wybierał się na urlop. Wzywał swojego zastępcę, wydawał mu polecenia, a sam znikał, czekając, co będzie. Jeśli wszystko szło zgodnie z planem, szef jak gdyby nigdy nic wracał. W przypadku klęski, udawał, że o niczym nie wie i wszystko zwalał na swojego podwładnego. Bardzo możliwe, że Gorbaczow wiedział o planach puczystów, a po ich przegranej opowiedział się przeciwko nim - mówi.

Ostatnie lata Związku Radzieckiego upływały w cieniu rywalizacji między prezydentem ZSRR, Michaiłem Gorbaczowem, a jego największym politycznym konkurentem, Borysem Jelcynem. W czerwcu 1991 r. Jelcyn został prezydentem Rosji. Jego kompetencje rażąco kolidowały z kompetencjami Gorbaczowa. Osobista niechęć dwóch politycznych liderów skomplikowała i tak szalenie trudną sytuację wewnętrzną ZSRR.

- Wyobraźmy sobie, że władze Anglii zaczynają robić dokładnie na odwrót do zaleceń rządu Wielkiej Brytanii - opowiada Aleksiej Pankin. - Nietrudno się domyślić, jak na taki stan rzeczy zareagowaliby separatyści ze Szkocji i Walii. W sytuacji, w jakiej znalazł się Związek Radziecki, nawet Wielka Brytania, by się nie utrzymała - wyjaśnia.

20 sierpnia miało dojść do podpisania nowej umowy związkowej, która w zamian za szeroką autonomię poszczególnych republik dawała szansę na przetrwanie ZSRR. Jednak po nieudanym puczu i triumfie Jelcyna, wydarzenia nabrały niekontrolowanego tempa. Kolejne republiki, niczym klocki domina, zaczęły ogłaszać niepodległość. 22 grudnia 1991 prezydenci Rosji, Białorusi i Ukrainy podpisali tzw. umowy białowieskie. Sowieckie imperium przeszło do historii.

- Jedyną motywacją Jelcyna była zemsta na Gorbaczowie, który swego czasu publicznie go złajał i zdymisjonował - twierdzi Pankin. - W tej żądzy zemsty Jelcyn nie znał żadnych ograniczeń. Żadnych.

Moskwa i reszta

Moskwa żyła zwycięstwem nad puczystami. Jelcyn, który w pełne dramatyzmu dni przewrotu odważnie wyrażał swój sprzeciw wobec grupy Janajewa, został niekwestionowanym bohaterem. Rzecz w tym, że większość Rosjan odniosła się do wydarzeń w stolicy biernie, a nawet z obojętnością. Telewizja zdawkowo informowała o wydarzeniach w Moskwie i mieszkańcy prowincji nie zdawali sobie sprawy z historycznych przemian, które działy się obok nich.

- W czasie trwania puczu moja ówczesna żona była z naszym synem na wakacjach na wsi, nad rzeką Kubań - wspomina Pankin. - Mieliśmy tam dom. Gdy wreszcie, po klęsce Janajewa, dodzwoniła się do mnie, opowiedziałem jej o czołgach w stolicy, o nocnym czuwaniu na barykadach i naszej euforii po zwycięstwie. A ona na to: u nas w Kubaniu tragedia: przez rzęsiste deszcze gnije zboże, a nasz sąsiad znowu pije i bije żonę. To było dla niej ważniejsze niż nieudany pucz! I jeszcze powiedziała mi na dokładkę: wszyscy cię tu lubią, ale jak przyjedziesz po mnie i po dziecko, to nie opowiadaj, jakimi bzdurami zajmowałeś się w Moskwie. Nikt tu nie pojmie tych waszych czołgów i barykad - wspomina.

Po latach

Jak dziś Rosjanie oceniają pucz Janajewa? Socjologowie z Centrum Lewady przygotowali z okazji rocznicy najnowsze badania opinii publicznej. Tegoroczne wyniki porównali z wnioskami z lat poprzednich. Okazało się, że wciąż niewielu Rosjan traktuje przegraną Janajewa jako "zwycięstwo demokracji". W 1994 roku uważało tak tylko 7% społeczeństwa, teraz tego zdania jest co dziesiąty respondent. Dziś większość Rosjan (39%) traktuje nieudany zamach stanu, jako "tragiczne wydarzenie, które miało porażająco negatywny wpływ na życie państwa i narodu". W 1994 roku 53% przepytanych uważało, że sierpniowe wydarzenia były wewnętrzną rozgrywką władzy. Dziś sądzi tak 35%.

A co by było gdyby, puczyści wygrali? Dmitrij Babicz sądzi, że wcześniej czy później ZSRR i tak przeszedłby do historii… Klęska puczu była przesądzona.

Katarzyna Kwiatkowska dla Wirtualnej Polski