Dzieła sztuki zaginione po II wojnie światowej. Są w "złotym pociągu"?

Od dwóch tygodni całą Polskę elektryzuje informacja o rzekomym odnalezieniu w okolicach Wałbrzycha historycznego pociągu z okresu II wojny światowej. Szybko pojawiły się spekulacje, że może chodzić o ponad 100-metrowy skład, który w maju 1945 roku miał wywieźć z Wrocławia złoto, dzieła sztuki, dokumenty i inne cenne rzeczy, a następnie zaginąć bez wieści w drodze do Świebodzic.

Choć "złoty pociąg" to - jak powiedziała minister kultury i dziedzictwa narodowego Małgorzata Omilanowska - w tej chwili bardziej "wiara, nadzieja i zaufanie w jakieś legendy", to trudno na fali doniesień medialnych i podsycania emocji nie pomyśleć sobie: "a co jeśli on istnieje naprawdę"?

Takie rozważania to prawdziwa gratka m.in. dla historyków sztuki, których do czerwoności rozpala myśl, że w "złotym pociągu" mogliby znaleźć... No, właśnie - co na przykład?

(Źródła: WP, Culture.pl, Spotkania z Zabytkami, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, skradzionezabytki.pl, dzielautracone.gov.pl, Wikipedia, PAP, IAR, Radio Kraków, Natalia Durman)

Całościowy rozmiar strat wojennych, dotyczący dzieł sztuki, jest niemożliwy do precyzyjnego określenia. Szacuje się jednak, że w latach 1939-1945 na terenie Polski skonfiskowano, zagrabiono lub spalono ponad 500 tys. dzieł sztuki, wycenianych łącznie na kilkadziesiąt miliardów ówczesnych dolarów.

Sprawców zniszczeń i grabieży było niemało, z niemieckimi władzami okupacyjnymi na czele. Rekwirowały one i wywoziły w głąb Rzeszy całe kolekcje muzealne; wykorzystywali również polskie zbiory do dekoracji biur, urzędów, gabinetów i mieszkań prywatnych.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego prowadzi bazę strat wojennych, w której zarejestrowanych jest ponad 63 tys. dzieł sztuki. Wiadomo, że część z zagrabionych w Polsce zabytków znajduje się w Niemczech, Rosji, Stanach Zjednoczonych, czy w Wielkiej Brytanii. Poszukiwania pozostałych - trwają. Czego m.in. szukamy?

(nat)

Bezapelacyjnie najbardziej poszukiwanym, a zarazem największym skarbem w zbiorach polskich było arcydzieło słynnego włoskiego malarza doby renesansu - Rafaela Santi. "Portret Młodzieńca" (1514) przed wojną stanowił ozdobę kolekcji Czartoryskich w Krakowie.

Obraz znajdował się na liście obiektów przeznaczonych do zaplanowanego przez Hitlera Muzeum Sztuki w Linzu, jednak na rozkaz Hansa Franka trafił na Wawel. Zaginął podczas ewakuacji Urzędu Generalnego Gubernatora.

(nat)

Czy odnalezienie dzieła Rafaela w "złotym pociągu" jest możliwe?

Fundacja Książąt Czartoryskich co prawda chętnie oceni znalezione w nim skarby, jednak prezes fundacji dr Marian Wołkowski-Wolski sceptycznie stwierdził , że "Portret Młodzieńca" jest przypuszczalnie "ukryty w sejfie, w prywatnych zbiorach".

Na pytanie o szanse odnalezienia innych bezcennych dzieł dodał jednak: - Trudno stwierdzić. Wszystkiego dowiemy się, gdy rozpoczną się kompleksowe badania znaleziska.

Jeśli zatem nie arcydzieło Rafaela, to co innego możemy znaleźć w pancernym składzie?

(nat)

Na liście zgub nie brakuje nazwisk równie wielkiego formatu. Jednym z nich jest Peter Paul Rubens - malarz flamandzki, jeden z najwybitniejszych artystów epoki baroku. Jego obraz "Diana i Kallisto"został skradziony w 1940 roku i wywieziony w nieznanym kierunku. Wcześniej, należał do Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu.

(nat)

Kolejną zgubą jest jedno z najwspanialszych dzieł sztuki złotniczej przełomu gotyku i renesansu - Madonna Wieluńska. Ten srebrny relikwiarz do wybuchu II wojny światowej przechowywany był w Kościele św. Michała Archanioła w Wieluniu.

Ukryty w Gumniskach koło Częstochowy, został przez Niemców odnaleziony, a następnie zamknięty w sejfie bankowym w Wieluniu. Po wyzwoleniu miasta przez Rosjan figury nie odnaleziono.

(nat)

W obawie przed zbliżającą się Armią Czerwoną, wywieziona została przez Niemców w nieznane miejsce gotycka rzeźba Piękna Madonna z Torunia. To jeden z najcenniejszych pod względem artystycznym pełnoplastycznych wizerunków Madonny z Dzieciątkiem wykonanych na przełomie XIV i XV wieku.

Do 1944 r. dzieło znajdowało się w katedrze Świętych Janów w Toruniu.

(nat)

Na liście zaginionych po wojnie dzieł nie brakuje także czołowych nazwisk polskiego malarstwa, w tym Jacka Malczewskiego - jednego z głównych przedstawicieli symbolizmu przełomu XIX i XX wieku.

"Autoportret", przedstawiający artystę w ogrodzie, należał do Muzeum Śląskiego w Katowicach. On także zniknął w nieznanych okolicznościach.

(nat)

Do wybuchu Powstania Warszawskiego na ścianie salonu w pałacyku przy Mokotowskiej 25 w Warszawie (obecnie Instytut Adama Mickiewicza), wisiała "Sprzedaż amuletów" - dzieło z 1875 r. wielkiego polskiego akademika, Henryka Siemiradzkiego. Obraz prawdopodobnie został skradziony.

(nat)

W nieznanych okolicznościach zaginęła również praca czołowego przedstawiciela Młodej Polski i malarstwa realistycznego, Leona Wyczółkowskiego. Obraz "Studium - Popiersie młodej kobiety" od 1900 roku należał do kolekcji Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Zdeponowany został w 1939 r. w Muzeum Narodowym w Warszawie.

(nat)

Prawdopodobnie pod koniec 1944 r. zaginął z kolei "Widok Krakowa" (1896) jednego z najwybitniejszych polskich akwarelistów - Juliana Fałata.

Akwarela stanowiła własność Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu do momentu konfiskaty w 1939 roku. Następnie została przeniesiona do niemieckiej siedziby komendantury dystryktu krakowskiego w Pałacu pod Baranami.

(nat)

Czy jest szansa odnaleźć te oraz inne zaginione dzieła? Czy czekają cierpliwie w wagonach "złotego pociągu"? Brzmi pięknie, ale nie jest niemożliwe. Na odkrycie tajemnic pancernego składu będziemy musieli jednak poczekać. Z ostatnich informacji wynika, że zostanie on wydobyty na powierzchnię najwcześniej na wiosnę. Tymczasem poszukiwania utraconych dzieł trwają, a napięcie związane z legendą - rośnie.

(nat)