61. rocznica likwidacji obozu cygańskiego Birkenau
61. rocznica likwidacji tzw. familijnego obozu cygańskiego w hitlerowskim obozie zagłady Auschwitz II - Birkenau przypada 2 sierpnia. Tego dnia w 1944 roku naziści zgładzili w komorach gazowych 2897 mężczyzn, kobiet i dzieci. Od 1997 roku data obchodzona jest jako Dzień Pamięci o Zagładzie Romów.
Cyganie stanowili pod względem liczebności trzecią grupę deportowanych do KL Auschwitz, po Żydach i Polakach. Transporty z Cyganami przyjechały do obozu z czternastu państw. Pierwsi Romowie trafili tam 9 lipca 1941 roku. Niemiecka policja kryminalna z Katowic skierowała do obozu dziewięciu więźniów, wśród których znajdowało się dwóch polskich Romów.
W grudniu 1942 roku Niemcy wydali zarządzenia nakazujące osadzenie Cyganów w obozach koncentracyjnych. Wybrano w tym celu Auschwitz. Cyganie byli deportowani całymi rodzinami do obozu Auschwitz II - Birkenau. Pierwszy transport dotarł 26 lutego 1943 roku. Wówczas Familienzigeunerlager był jeszcze w budowie. Po jej zakończeniu znajdowały się tam 32 baraki mieszkalne i 6 sanitarnych.
Między 26 lutego 1943 roku a 21 lipca 1944 w obozie cygańskim osadzono łącznie 20 tysięcy 967 dzieci, kobiet i mężczyzn. Liczba ta nie zawiera około 1700 Romów z Białegostoku, których nie objęto ewidencją. Jako podejrzanych o tyfus plamisty natychmiast skierowano ich do komór gazowych i zgładzono.
Większość spośród niespełna 21 tysięcy więźniów Zigeunerlager zmarła wskutek chorób. Szczególnie cierpiały dzieci, deportowane lub urodzone w obozie. Wśród nich szerzyły się choroby - noma, szkarlatyna, odra i dyfteryt. Niektóre stały się obiektem zbrodniczych eksperymentów obozowego lekarza Josefa Mengele.
Hitlerowcy zamierzali ostatecznie zgładzić Romów już w maju 1944 roku. 15 maja 1944 roku Cyganów ostrzegł kierownik obozu cygańskiego Unterscharfuehrer SS Georg Bonigut. Nakazał, by nie opuszczali baraków. 16 maja wieczorem obóz otoczyło około 50-60 SS- manów. Próbowali wygonić więźniów z baraków. Nikt nie wyszedł. Niemcy zrezygnowali z obawy przed stratami. Wśród więźniów znajdowała się znaczna liczba byłych żołnierzy Wehrmachtu. Obawiali się również, że iskra oporu mogłaby się przedostać na inne rejony obozu.
23 maja 1944 roku z Birkenau przeniesiono do Auschwitz ponad 1,5 tysiąca Cyganów. Zostali później wywiezieni do obozu w Buchenwaldzie. Dwa dni później do obozu we Flossenburgu wysłano 82 Cyganów, a do Ravensbrueck 144 Cyganki. W obozie familijnym pozostało niespełna 3 tysiące osób.
Zagłada Cyganów w Birkenau dokonała się w nocy z 2 na 3 sierpnia 1944 roku. Na rozkaz Reichsfuehrera SS Heinricha Himmlera obóz cygański został zlikwidowany. Wieczorem 2 sierpnia ogłoszono zakaz opuszczania bloków i mimo oporu stawianego przez Cyganów, załadowano na ciężarówki 2897 dzieci, kobiet i mężczyzn, zawieziono do komory gazowej numer V i zgładzono. Ich ciała spłonęły w dołach obok krematorium.
Ogółem w KL Auschwitz-Birkanau więzionych było około 23 tysięcy Romów. Życie straciło tu około 21 tysięcy. Pozostałych przeniesiono do innych obozów. Pracowali w przemyśle. Byli także ofiarami eksperymentów medycznych. W KL Buchenwald na Cyganach badano skutki picia wody morskiej. Szacuje się, że w wyniku prześladowań i terroru w latach panowania III Rzeszy śmierć poniosła około połowa populacji, zamieszkującej obszary okupowane przez Niemców.
Współcześnie Romowie pamiętają o pomordowanych członkach swych rodzin. 2 sierpnia 1997 roku dwaj ocaleni Romowie - Herbert Adler (nr Z 2784) i Adolf Labinger (nr Z 41121) odsłonili odrestaurowane pamiątkowe tablice na pozostałościach po jednym z baraków Familienzigeunerlager. W 2001 roku w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau otwarta została stała ekspozycja upamiętniająca martyrologię Cyganów.
