Wielki Terror: jak doszło do śmierci 110 tys. Polaków?
Ponad 200 dokumentów z archiwów ukraińskiej Służby Bezpieczeństwa dotyczących Wielkiego Terroru, czyli antypolskiej operacji z lat 1937-38, znalazło się w wydanej właśnie przez IPN publikacji.
Dwutomowe wydawnictwo to kolejny, ósmy już tom wspólnej polsko-ukraińskiej serii "Polska i Ukraina w latach trzydziestych - czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych", poświęcony tak zwanej operacji polskiej przeprowadzonej przez sowieckie organy bezpieczeństwa w Ukraińskiej Republice Ludowej w latach 1937-1938.
Wydane w opublikowanym w języku polskim, rosyjskim i ukraińskim tomie "Wielki Terror: operacja polska 1937-1938" dokumenty ukazują operacje, prowadzone w latach 1935-1939 pod rządami ludowych komisarzy spraw wewnętrznych Ukrainy: Wsiewołoda Balickiego, Izraiła Leplewskiego oraz Aleksandra Uspienskiego. W ocenie historyków, działania te przerodziły się w czystkę etniczną.
- Wydawnictwo to jest efektem półtorarocznej pracy archiwistów polskich i ukraińskich. Otwiera je obszerny wstęp przybliżający tematykę czystek etnicznych prowadzonych przez sowieckie organy bezpieczeństwa określanych jako tak zwany Wielki Terror. W ich wyniku represji zostało poddanych ponad 140 tysięcy Polaków, a śmierć poniosło ponad 110 tysięcy z nich. Celem autorów publikacji było przybliżenie podłoża i mechanizmów operacji oraz materiałów ze śledztw - mówił podczas promocji wydawnictwa zastępca naczelnika Wydziału Badań Archiwalnych i Edycji Źródeł Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów Instytutu Pamięci Narodowej Marcin Majewski.
Publikacja składa się z dwóch części. W pierwszej zamieszczono blisko 100 dokumentów pochodzących z archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy (SBU). Dotyczą one między innymi zwalczania przez sowiecki aparat bezpieczeństwa tak zwanego polskiego szpiegostwa, to znaczy domniemanych i faktycznych działań Oddziału II Sztabu Głównego WP na sowieckiej Ukrainie. W ramach tych działań doszło do deportacji Polaków i Niemców z pasa przygranicznego do Kazachstanu oraz działań w ramach tak zwanej operacji polskiej.
Wśród dokumentów opublikowanych w części pierwszej autorzy zwracają uwagę między innymi na sprawę Stefana Kasperskiego vel Alberta Rana, etatowego funkcjonariusza Oddziału II Sztabu Głównego, który pod przykrywką pracownika polskiego MSZ miał wykonać zadania wywiadowcze na terenie ZSRR. Aresztowany przez sowiecki kontrwywiad wojskowy był wielokrotnie przesłuchiwany, a po ponad dwóch miesiącach został wymieniony na aresztowanego w Polsce pod zarzutem szpiegostwa na rzecz ZSRR pracownika ambasady ZSRR w Warszawie.
W części drugiej opublikowano 106 dokumentów z archiwum SBU zawierających między innymi zestawienia statystyczne, raporty, doniesienie agenturalne i inne materiały na temat operacji polskiej z 1938 roku i walki z tak zwanym polskim szpiegostwem w 1939 roku. Do książki dołączono także płytę DVD zawierającą kopie oryginałów protokołów "dwójek" i "trójek" (czyli organów sądzących, w skład których wchodzili między innymi. komisarz NKWD i sekretarz partii danego obwodu), odnalezionych w archiwum SBU. Ich uzupełnieniem są szczegółowe zestawienia statystyczne dotyczące represjonowanych osób.