Węgierska rewolucja 1956 roku
Mija 50. rocznica stłumionego przez Armię Radziecką antykomunistycznego powstania na Węgrzech. Co było przyczyną tego zrywu? Między innymi wydarzenia w Polsce, które doprowadziły do pewnej liberalizacji rezimu.
Zobacz także galerię:
Węgry 50 lat po rewolucji 1956 roku
13 czerwca 1953 roku - stalinowski dogmatyk Matyas Rakosi rezygnuje ze stanowiska premiera Węgier, którym zostaje bardziej pragmatyczny Imre Nagy. Zmiana ta, dokonana w następstwie śmierci Stalina, miała być przede wszystkim pojednawczym gestem wobec przywódcy Jugosławii Josipa Broz Tity. Społeczeństwo węgierskie widzi jednak w Nagyu zwiastuna obiecywanych przez niego reform.
Mimo opuszczenia urzędu premiera, Rakosi zachowuje stanowisko sekretarza generalnego Węgierskiej Partii Pracujących (WPP), co daje mu pozycję osoby nr 1 w hierarchii politycznej kraju.
18 kwietnia 1955 roku - w rezultacie intryg Rakosiego i jego twardogłowych zwolenników Nagy zostaje zdymisjonowany ze stanowiska premiera (objął je stalinowiec Andras Hegedues) i wykluczony z kierownictwa WPP. W kilka miesięcy później pozbawiono go członkostwa partii. Część wprowadzonych przez Nagya reform ulega zahamowaniu.
Rozprawę Rakosiego z Nagyem ułatwiła przeprowadzona dwa miesiące wcześniej na Kremlu rozgrywka, dzięki której przywódca KPZR Nikita Chruszczow usunął ze stanowiska premiera swego politycznego rywala Georgija Malenkowa.
18 lipca 1956 roku - w atmosferze demaskowania nadużyć stalinizmu, co zainicjował tajny referat Chruszczowa na XX zjeździe KPZR, całkowicie skompromitowany w społeczeństwie Rakosi rezygnuje ze stanowiska I sekretarza. Jednak kierownictwo partii przejmuje wyznaczony przez niego następca, stalinowiec Ernoe Geroe.
W społeczeństwie węgierskim nasila się wolnościowy ferment, wspomagany doniesieniami z Polski, gdzie po czerwcowych wydarzeniach poznańskich postępuje liberalizacja reżimu.
6 października 1956 roku - uroczysty pogrzeb Laszlo Rajka, straconego w 1950 roku eksponenta "frakcji narodowej" w kierownictwie WPP, przeradza się w demonstrację antydogmatycznej partyjnej opozycji.
16 października 1956 roku - studenci w mieście Szeged reaktywują zakazane przez reżim Rakosiego demokratyczne stowarzyszenie studenckie. Akcja ta znajduje natychmiastowy odzew w innych ośrodkach akademickich.
22 października 1956 roku - studenci politechniki w Budapeszcie uchwalają 16 postulatów pod adresem władz - na czele listy są żądania natychmiastowego opuszczenia kraju przez wojska radzieckie oraz powołania nowego rządu z Nagyem jako premierem. Realizacja całości postulatów oznaczałaby faktyczne obalenie ustroju komunistycznego i wyjście Węgier ze strefy politycznych wpływów ZSRR.
Studenci postanawiają jednocześnie przyłączyć się do wiecu poparcia dla polskich przemian, jaki Węgierski Związek Pisarzy zwołał na następny dzień pod pomnik Józefa Bema w Budapeszcie.
23 października 1956 roku - po południu pod pomnikiem Bema gromadzi się około 20 tysięcy ludzi. Po odczytaniu studenckich postulatów demonstranci przechodzą na drugą stronę Dunaju, pod gmach parlamentu, gdzie tłum rośnie do ponad 200 tysięcy ludzi. Protest ma wciąż charakter pokojowy.
W nadanym o godzinie 20. przemówieniu radiowym Geroe potępia żądania studentów i pisarzy, określając ich wystąpienie jako reakcyjne. Rozgniewany tłum zrzuca z cokołu monstrualny pomnik Stalina.
Podjęta mniej więcej w tym samym czasie próba zajęcia budynku radia natrafia na zbrojny opór pilnujących go funkcjonariuszy tajnej policji politycznej AVH. Wśród demonstrantów są pierwsi zabici. Przybyli żołnierze bratają się z tłumem, który dysponuje teraz również bronią palną. W nocy Geroe wzywa radzieckie dowództwo wojskowe do interwencji.
24 października 1956 roku - o godzinie 2.00 nad ranem do Budapesztu wjeżdżają radzieckie czołgi, zajmując stanowiska przed parlamentem oraz przy mostach i najważniejszych skrzyżowaniach. W wielu punktach miasta spontanicznie powstają barykady, pojawiają się doniesienia o zdobywaniu czołgów.
Imre Nagy przejmuje po Andrasie Hegeduesu stanowisko premiera. W wystąpieniu radiowym nowy premier wzywa do powstrzymania się od przemocy i obiecuje wznowienie obiecanych trzy lata wcześniej reform. Uzbrojeni demonstranci opanowują gmach radia. 25 października 1956 roku - usadowieni na dachach okolicznych domów funkcjonariusze AVH otwierają ogień do zgromadzonych przed parlamentem demonstrantów. Inicjuje to otwartą walkę ze zbrojnymi agendami komunistycznej władzy i wojskami radzieckimi - rewolucja węgierska staje się faktem.
Dotychczasowe kierownictwo partyjno-państwowe idzie w rozsypkę, Geroe i Hegedues uciekają do Związku Radzieckiego. I sekretarzem KC WPP zostaje represjonowany swego czasu przez ekipę Rakosiego Janos Kadar, który obejmuje ponadto stanowisko wicepremiera w rządzie Nagya.
W całym kraju powstają komitety rewolucyjne, spontanicznie tworzą się zbrojne milicje. Z ulic znikają czerwone gwiazdy i inne symbole dotychczasowej władzy. Jednak poza Budapesztem, gdzie walki z żołnierzami radzieckimi toczą się z umiarkowanym nasileniem, całość terytorium Węgier pozostaje zasadniczo spokojna.
27 października 1956 roku - w przemówieniu radiowym Nagy akceptuje rewolucję jako "szeroki demokratyczny ruch masowy". Jednocześnie ogłasza powstanie rządu narodowego z niektórymi ministrami spoza partii komunistycznej. Rząd ten rozwiązuje AVH i anuluje system jednopartyjny.
28 października 1956 roku - zostaje zawarty rozejm z wojskami radzieckimi w Budapeszcie, w dwa dni później wycofują się one do garnizonów na prowincji.
30 października 1956 roku - kierownictwo WPP zatwierdza legalność funkcjonujących w całym kraju lokalnych rad rewolucyjnych. Zarząd nad państwowymi przedsiębiorstwami przejmują rady robotnicze. Na wolność wychodzą więźniowie polityczni, odtwarzają się zlikwidowane przez komunistów Partia Drobnych Rolników i Partia Socjaldemokratyczna. W wielu miastach - jak Debreczyn, Gyoer i Sopron - dochodzi do krwawych incydentów, gdy funkcjonariusze AVH otwierają ogień do demonstrantów. Ostatecznie formacja ta zostaje rozbrojona, często przy udziale mundurowej policji.
31 października 1956 roku - organ KC KPZR "Prawda" informuje, iż "rząd radziecki jest gotów podjąć stosowne rokowania z rządem Węgierskiej Republiki Ludowej i innych państw członkowskich Układu Warszawskiego w sprawie obecności wojsk radzieckich na terytorium Węgier".
1 listopada 1956 roku - Nagy otrzymuje informacje o przekroczeniu granicy Węgier przez znaczne siły radzieckie, które kierują się w stronę Budapesztu. Zapytany przez Nagya w tej sprawie ambasador ZSRR Jurij Andropow zapewnia kłamliwie, iż o żadnej interwencji nie ma mowy.
Wielopartyjny od dwóch dni rząd Węgier ogłasza neutralność kraju i jego wystąpienie z Układu Warszawskiego.
3 listopada 1956 roku - węgierska delegacja, której przewodzi minister obrony Pal Maleter, udaje się do kwatery radzieckiego dowództwa pod Budapesztem na negocjacje w sprawie wycofania wojsk radzieckich z Węgier. Nadzorujący rozmowy szef KGB Iwan Sierow krótko przed północą nakazuje aresztowanie Węgrów.
4 listopada 1956 roku - o godzinie 3.00 nad ranem zgromadzone wokół Budapesztu w sile 17 dywizji wojska radzieckie rozpoczynają atak na stolicę Węgier. Opór obrońców jest rozproszony i nieskoordynowany.
O godzinie 5.20 Imre Nagy po raz ostatni zwraca się przez radio do narodu, informując o radzieckim natarciu na Budapeszt i o tym, że rząd pozostaje na posterunku. W niecałe trzy godziny później Wolne Radio Kossuth kończy nadawanie.
Wkrótce potem w mieście Szolnok Janos Kadar ogłasza powstanie "Węgierskiego Rewolucyjnego Rządu Robotniczo-Chłopskiego". Musimy położyć kres ekscesom elementów kontrrewolucyjnych. Godzina akcji wybiła. Zamierzamy bronić interesów robotników i chłopów oraz osiągnięć demokracji ludowej - deklaruje Kadar. W kilka godzin później apeluje do "wiernych bojowników prawdziwej sprawy socjalizmu" o wyjście z ukrycia i sięgnięcie po broń.
W Budapeszcie zorganizowana obrona ostatecznie wygasa około godziny 20.00. Ostatnim ośrodkiem oporu stała się przemysłowa dzielnica na wyspie Csepel, gdzie starcia trwały do 10 listopada. Liczba zabitych w walkach nie jest dokładnie znana, w przypadku Węgrów rozbieżności wahają się od 2,5 tys. do 20 tys., zaś w przypadku napastnika od 700 do 2,2 tys.
8 listopada 1956 roku - Kadar obejmuje oficjalnie stanowisko premiera "Węgierskiego Rewolucyjnego Rządu Robotniczo-Chłopskiego" i I sekretarza powstającej na gruzach WPP Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej. W grudniu nowa partia liczy tylko 100 tys. członków - osiem razy mniej niż jej poprzedniczka.
Tysiące uczestników rewolucji zostało aresztowanych i deportowanych do Związku Radzieckiego, 26 tysięcy stanęło przed sądami na Węgrzech - połowę z nich skazano na kary więzienia, a 1200 stracono. Przez otwartą dłuższy czas granicę z Austrią udało się na emigrację około 200 tys. ludzi.
22 listopada 1956 roku - Imre Nagy i kilku innych członków powstańczych władz opuszczają dotychczasowy azyl w ambasadzie Jugosławii w Budapeszcie, ale wbrew wcześniejszej obietnicy kadarowskich władz nie otrzymują wolnej drogi na Zachód. Nagy jest początkowo więziony w Rumunii, skąd powraca w 1958 roku na proces do Budapesztu. Skazany za zamkniętymi drzwiami na śmierć za "działalność kontrrewolucyjną", traci życie na szubienicy 16 czerwca 1958 roku wraz z Palem Maleterem. Ich rehabilitacja i uroczysty pogrzeb nastąpiły 31 lat później.