Niezwykłe losy ppor. Henryka Sienkiewicza. Od walki na Kresach po Powstanie Warszawskie

Henryk Sienkiewicz zaprasza do salonu piętrowego domu w Poznaniu. Pierwsze, co rzuca się w oczy, to kilkanaście twarzy spoglądających z każdej strony, ze ścian, z komody, ze stolika przykrytego koronkowym obrusem. Starsze i młodsze, uśmiechnięte i poważne, zmęczone i dostojne. Zdjęcia matki w eleganckich bluzkach, ojca i syna w mundurach, papieża Polaka. Wśród nich - mała gablotka z mocno nadgryzionymi już przez ząb czasu i wojenną zawieruchę odznaczeniami.

Otoczony ich zastygłymi spojrzeniami 59-letni mężczyzna opowiada dramatyczne losy swojego ojca, ppor. Henryka Sienkiewicza.

Służba na Kresach

Matka pana Henryka, Joanna Graczyk, z rodzinnego Poznania do miasteczka Wilejka w województwie wileńskim (obecnie Białoruś, obwód miński) jeździła regularnie już od 1936 roku. Na Wileńszczyźnie służbę w Korpusie Ochrony Pogranicza pełnił jej brat Ludwik i to właśnie tam poznała swojego przyszłego narzeczonego - podporucznika Henryka Sienkiewicza.

Lato 1939 roku miało być wyjątkowe: to wtedy 20-letnia Joanna i siedem lat starszy Henryk ustalili datę ślubu na Boże Narodzenie. Żadne z nich nie wiedziało, że już wkrótce los, przy wydatnym udziale "życzliwych", ją rzuci na Syberię, a nim będzie targał po całej okupowanej Polsce, od lasów na Wileńszczyźnie, przez Warszawę, po obóz pracy pod Wrocławiem.

Już w połowie sierpnia ppor. Sienkiewicz został zmobilizowany do pułku Korpusu Ochrony Pogranicza. Dostał przydział do batalionu "Budsław" Pułku KOP "Wilejka" jako dowódca plutonu ciężkich karabinów maszynowych. Od 17 września wraz z przyjacielem i zarazem bratem Joanny brali udział w walkach z sowieckim najeźdźcą. W czasie jednej z potyczek został postrzelony w lewe biodro. Trafił do szpitala, ale nie zabawił w nim długo. Gdy komendantem lazaretu został oficer Armii Czerwonej, młody podporucznik wypisał się na własne życzenie i wrócił do Wilejki. Jak się okazało, ta decyzja prawdopodobnie ocaliła mu życie. - Ojciec już po wojnie dowiedział się od jednego z kolegów, że kilka dni później szpital przejęła NKWD i wszyscy pacjenci w stopniu oficerskim zostali gdzieś wywiezieni, ślad po nich zaginął - opowiada pan Henryk.

Wtedy jednak w ślad za nim podążyła NKWD. - Cały czas ojcu dokuczała rana postrzałowa. Na dalsze podróże nie miał ani siły, ani zdrowia, więc wraz z wujem ukrywali się w pobliskim lesie, w ruinach kościoła. Przez cały czas mama i jej bratowa udzielały im pomocy.

Sama pani Joanna półtora roku temu doznała udaru, więc ze wspomnień z przeszłości pozostały jedynie strzępki. W czasie rozmowy powtarza najczęściej: "Młodym być, więcej nic, a starość nie radość" i "Za szybko to życie minęło". Ale zachowały się dokumenty sprzed udaru, w których opowiadała: - Pomagałam im ukrywać się, dostarczałam im żywność, leki, przechowywałam im broń krótką (pistolety i amunicję).

Jej syn dodaje: - Mama cały czas miała z nimi kontakt, umawiali miejsce i czas następnego spotkania. Na wszelki wypadek zawsze mieli też dogadane miejsce rezerwowe, bo wiadomym było, że jeśli NKWD znajdzie u kogoś broń, to praktycznie oznacza to wyrok śmierci.

Konspiracja w Warszawie

Gdy zimą 1940 roku rana ppor. Sienkiewicza wygoiła się, wraz z Ludwikiem Graczykiem ruszyli w dalszą podróż. Przekroczyli tzw. zieloną granicę (czyli Linię Curzona). Udało im się dotrzeć do Warszawy, gdzie młody oficer rozpoczął działalność w Tajnej Armii Polskiej (a później, po połączeniu TAP ze Związkiem Walki Zbrojnej - w Armii Krajowej). Jednocześnie NKWD kontynuowała najazdy na jego dom rodzinny, a jego narzeczona wraz z bratową były wielokrotnie wzywane na przesłuchania. - Zarzucano im, że ukrywają polskich bandytów, wrogów ludu. Wielokrotnie grożono im śmiercią - opowiada pan Henryk. W końcu 13 kwietnia 1940 roku dzięki donosowi któregoś z "życzliwych" sąsiadów obie kobiety wraz z dwójką małych dzieci zostały zesłane na Syberię. - Mama była przekonana, że zostanie rozstrzelana jako "wróg ludu i władzy radzieckiej", co jej wielokrotnie powtarzali enkawudziści, gdyż - w przeciwieństwie do innych, którym okupanci pozwalali zabrać rzeczy osobiste, odzież, pościel itp. - mamę zabrali tak jak stała: w
wiosennej sukience, bez prawa zabrania czegokolwiek.

W tym czasie ppor. Sienkiewicz działał już aktywnie w stolicy. - Ojciec w podziemiu szkolił kadrę, organizował wywiad i kontrwywiad, w szczególności kolejowy, koordynował zbieranie materiałów na tajnych agentów Gestapo i płatnych informatorów brał udział w ich likwidacji, został też skierowany do pracy na lotnisku wojskowym Luftwaffe "Paluch II" z zadaniem zorganizowania siatki wywiadu polskiego personelu przymusowo tam zatrudnionego - wylicza pan Henryk.

Jego słowa potwierdzają kserokopie kilku oświadczeń składanych od końca lat 40. do lat 70. przez ludzi, którzy mieli w czasie wojny styczność z jego ojcem. W jednym z nich mężczyzna, u którego ukrywał się młody oficer zeznaje: "Szczególnie dobrze jest mi znany fakt czynnego udziału ob. Sienkiewicza w zlikwidowaniu agenta Gestapo w dniu 1 sierpnia 1941 r. w Świdrze k/Warszawy oraz dostarczenia dowodów winy konfidentki zam. przy ul. 6-go Sierpnia róg Koszykowej w 1942 roku w Warszawie". W kolejnym dokumencie towarzysz broni ppor. Sienkiewicza wspomina: "Przy jego współudziale została zorganizowana sieć wywiadu i kontrwywiadu na terenie Warszawy, a w szczególności wywiad o ruchu transportu kolejowego, ruchach i stacjonowaniu wojsk niemieckich, przewozach broni, amunicji, żywności, wywożeniu ludności cywilnej do Niemiec oraz do obozów koncentracyjnych. Jako oficer przedwojenny był instruktorem i szkolił żołnierzy podziemia obchodzenia się z bronią".

W międzyczasie, 2 czerwca 1940 roku, został aresztowany pod zarzutem kolportażu ulotek i trafił najpierw do siedziby Gestapo przy al. Szucha, a później do więzienia Pawiak przy ul. Dzielnej. Z oświadczenia Feliksa Olesińskiego, który razem z ppor. Sienkiewiczem dzielił w tym czasie celę, wynika, że "wracał on z przesłuchań w Gestapo zbity, posiniaczony, plujący krwią, jednak zachował godność Polaka i do niczego się nie przyznał". Zapytany, jak jego ojciec wspominał warunki na Pawiaku, pan Henryk odpowiada jednym słowem: tragedia. Dopiero po chwili wyjaśnia, co to oznacza: - Stłoczeni w ciasnych celach. Smród, bród, jakieś ochłapy do jedzenia. Ludzi na przesłuchanie wywoływali numerami. Nigdy nie było wiadomo, czy się z tego przesłuchania powróci.

Prawie pięć miesięcy później ppor. Sienkiewicz został zwolniony. Oficjalnie z braku dowodów winy, faktycznie - wykupiony przez ruch oporu.

Walka z okupantem

Po opuszczeniu więzienia na warszawskim Muranowie ppor. Sienkiewicz kontynuował walkę w podziemiu - tym razem już lepiej zakonspirowany. Z fałszywymi dokumentami na nazwisko Barski (do 1942 roku), a później Poczapowski otrzymywał fikcyjne zatrudnienie w różnych firmach, m.in. Perfumerii Orient czy jako cieśla zakładzie izolacyjnym przewodów parowych. - Zatrudnienie często ratowało go przed aresztowaniem, wywózką na roboty czy obozem koncentracyjnym - opowiada jego syn.

W międzyczasie awansował na kolejny stopień oficerski, a na przełomie 1942 i 1943 roku został przydzielony do Grupy Ewakuacyjno-Inwigilacyjnej KG AK pod dowództwem Franciszka Knappa. Jedną z jej najsłynniejszych udanych akcji było "wyczyszczenie" mieszkania gen. Grota-Roweckiego po jego aresztowaniu. W czasie operacji przy ul. Spiskiej 14 w Warszawie grupa ppor. Sienkiewicza (pseudonimy: "Kłoda" i "W 37"). przetrząsnęła wszystkie skrytki z tajnymi dokumentami, pieniędzmi i bronią, których nie odkryli Gestapowcy. Tę akcję mogło przyćmić odbicie samego generała, do czego grupa przygotowywała się wraz z żołnierzami Kedywu AK. Ale Gestapo najpierw wywiozło go do Berlina, a później do obozu Sachsenhausen. Samego generała odbić się już nie udało (GEI przygotowywała się do tej akcji z Kedywem AK), bo został najpierw wywieziony do Berlina. Wraz z wybuchem Powstania Warszawskiego ppor. Sienkiewicz stracił całkowicie kontakt ze swoim przyjacielem Ludwikiem Graczykiem. - Ostania informacja o wuju pochodzi z 1 sierpnia.
Później słuch o nim zaginął. Do dziś nie wiemy, co się z nim stało - mówi pan Henryk. Jego ojciec natomiast trafił do komórki odpowiedzialnej za zabezpieczenie Komendy Głównej AK. - Brał też udział w walkach, ale jego głównym zadaniem była bezpośrednia ochrona obiektu, w którym urzędowała Komenda Główna - wyjaśnia.

Gdy 3 października Powstanie zostało ostatecznie stłumione, wraz z tysiącami więźniów trafił do obozu przejściowego w Pruszkowie, a stamtąd po trzech tygodniach do folwarku Dyhrnhof, obozu pracy przymusowej pod Sycowem, gdzie pracował w gospodarstwie rolnym. Jego syn opowiada: - W porównaniu z Pawiakiem warunki były o tyle lepsze, że mieli bezpośrednio dostęp do żywności. Nastawienie Niemców też było już inne, bo ewidentnie grunt palił im się pod nogami.

Spędził tam cztery miesiące, aż 8 stycznia 1945 roku został zwolniony i wrócił do Warszawy, gdzie odnowił kontakty z czasów okupacji, odzyskał znaczną część dokumentów z prawdziwym nazwiskiem i zgłosił się do Rejonowej Komisji Uzupełnień. - Wojna przecież wciąż trwała, chciał dalej walczyć z okupantem, ale skierowano go najpierw na leczenie szpitalne, a później do 16 Kołobrzeskiego Pułku Piechoty I Armii Wojska Polskiego, z którą został w końcu skierowany do walki z bandami Ukraińskiej Armii Powstańczej w Bieszczadach - opowiada pan Henryk.

Powoli zdawał sobie jednak sprawę, że dni jego kariery wojskowej są policzone. Raz że odnowiła się jego rana postrzałowa z czasów kampanii wrześniowej, a dodatkowo zdiagnozowano u niego zwapniałe ognisko w dolnym lewym polu płucnym jako wynik pobić na Pawiaku i zapalenia płuc. Dwa - był coraz silniej naciskany, by wstąpić do PPR, a jednocześnie Informacja Wojskowa traktowała go jako "politycznie podejrzanego". Zanim 31 maja 1946 roku został zwolniony z zawodowej służby wojskowej, niejedną noc spędził w jej aresztach. A nawet później, po wyjściu do cywila. - Nie chciał o tym mówić. Stwierdzał tylko: "To nie są ludzie".

Dopiero pod koniec lat 40. ppor. Sienkiewicz zaczął składać kawałki rozsypanego kaprysem historii i ekspansjonistycznie nastawionych sąsiednich mocarstw życia: ożenił się z Joanną (która z Syberii wróciła do kraju w 1946 roku), założył rodzinę. Ale jeszcze długo nie było mu dane zaznać spokoju. Pan Henryk: - Ojciec zawsze powtarzał, że cała wojna kosztowała go mniej zdrowia niż późniejsze szykany ze strony "władzy ludowej" czy organów ścigania PRL, zwłaszcza przed 1956 rokiem. Choć i później zdarzały się tego przypadki, gdy lekarze orzecznicy ZUS żądali od ojca... zaświadczenia, że w Gestapo i na Pawiaku był bity.

Ocena Powstania Warszawskiego

Ojciec pana Henryka zmarł w rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę, 11 listopada 1981 roku. Jako patriota, zaangażowany w walkę z okupantem na kilku frontach, o Powstaniu Warszawskim, w którym przecież brał czynny udział, mówił tak: to był wielki błąd, który kosztował życie setek tysięcy ludzi.

- Ojciec uważał, że decyzja o powstaniu była przedwczesna - wyjaśnia pan Henryk. I już ze swojej perspektywy jako wojskowego z długim stażem dodaje: - Rozumiem, że było to podyktowane względami politycznymi. Ale weźmy pod uwagę to, że żołnierze z frontu białoruskiego i ukraińskiego w walkach z Niemcami pokonali kilkaset kilometrów, żeby dotrzeć do linii Wisły i Bugu. W międzyczasie wykrwawiały się, traciły sprzęt, amunicję, żywność. Potrzeba było czasu, żeby uzupełnić zapasy, zregenerować siły.

Zdaniem pana Henryka za odwleczeniem w czasie Powstania przemawiał chroniczny brak broni i amunicji. - W niektórych pododdziałach, w których ojciec prowadził szkolenia, jedna sztuka broni przypadała na dziesięciu żołnierzy. Brakowało amunicji, granatów, nie mówiąc już o broni maszynowej czy przeciwpancernej.

Za przyspieszeniem - ewidentna wola walki i nadzieja. - Odgłosy zbliżającego się od wschodu frontu napawały optymizmem, że nadciąga pomoc, musi się udać, broń się zdobędzie na hitlerowcach. Tym bardziej, że panowało przekonanie, iż z powstańcom z pomocą przyjdzie rząd londyński, a w szczególności 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa gen. Sosabowskiego.

Czy to oznacza, że przesunięcie godziny "W" o kilka tygodni zmieniłoby losy Powstania? Pan Henryk szczerze wątpi. - Ze strony dowództwa Armii Czerwonej i władz Związku Radzieckiego nie było zbyt wielkiej woli politycznej, żeby wesprzeć powstańców. Rząd londyński stawiał sprawę jasno: my zrobimy powstanie, przejmiemy stolicę, a później panom już podziękujemy, więc trochę nie dziwię się, że Stalin nie pałał zbytnią chęcią udzielenia pomocy walczącej Warszawie - ocenia. Podkreśla też, że na pytanie o sens Powstania trudno jednoznacznie odpowiedzieć. - Inne źródła historyczne mówią, że powstanie musiało wybuchnąć, bo Niemcy planowali zrównać z ziemią Warszawę. Tak czy owak im się to udało.

I wreszcie dodaje: - Bezspornym jest fakt, że ogrom patriotyzmu, poświęcenia i heroizmu zarówno żołnierzy podziemia - bez względu na przynależność organizacyjną, zwykłych mieszkańców stolicy, podobnie jak i żołnierzy I Armii WP walczących o Przyczółek Czerniakowski, w walce z najeźdźcą o wolność jest nie do opisania. Żadne słowa nie są w stanie tego odzwierciedlić.

Aneta Wawrzyńczak dla Wirtualnej Polski