Konstytucja 3 Maja

Konstytucja 3 Maja to uchwalona 3 maja 1791 roku Ustawa Rządowa, które regulowała ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Uznaje się, że była pierwszą w Europie i drugą na świecie, po konstytucji amerykańskiej z 1787 roku spisaną, nowoczesną konstytucją.

Historia i projekty konstytucji

Wydarzenia, które działy się w pod koniec XVIII w. sprzyjały przemianom w kraju. Ze względu na to, że sąsiedzi Polski byli zaangażowani w wewnętrzne konflikty i wojny, umożliwiło to Polsce otwarcie drogi do zmiany ustroju. Obrady Sejmu Czteroletniego, który obradował w latach 1788-1792, wyłonił w 1789 roku Deputację do Formy Rządu na czele z biskupem kamienieckim Adamem Stanisławem Krasińskim. Do jej zadań należało przygotowanie projektu zmiany ustroju państwa.

17 grudnia 1789 roku do sejmu został wniesiony zaaprobowany przez deputację tekst marszałka Ignacego Potockiego pt. “Zasady do formy rządu”. Projekt zakładał zgodnie z duchem republikańskim podporządkowanie rządu sejmowi, a sejmu sejmikom, jednak przy zachowaniu wybieralności wszystkich urzędników państwowych na czele z królem.

Ignacy Potocki, uważany za twórcę Konstytucji 3 Maja, opracował składający się z 658 artykułów “Projekt do formy rządów”. Ze względu na to, że projekt zakładał znaczne pomniejszenie władzy monarchy, spotkał się ze sprzeciwem Stanisława Augusta. Od 1790 roku sejm obradował w formie sejmu skonfederowanego. Po przystąpieniu króla do sojuszu polsko-pruskiego, zaczął on sprzyjać Stronnictwu Patriotycznemu, z którym rozpoczął działania. Ignacy Potocki ustalił z królem, że to on przejmie inicjatywę nad dalszym projektem konstytucji, a sam projekt przygotowywany w tajemnicy, zostanie w całości przedstawiony do zatwierdzenia sejmowi. Na podstawie głównych założeń, których pomysłodawcą był król, zostały przygotowane kolejne dwie wersje konstytucji.

Teksty zostały skonsultowane z Ignacym Potockim, a następnie projekt “Reforma konstytucji” stał się podstawą następnego projektu “Prawa konstytucyjne” konsultowanego już ze Stanisławem Małachowskim, Hugonem Kołłątajem i Ignacym Potockim. Kołłątaj zajął się ostateczną redakcją tekstu Konstytucji 3 maja.

Projekt Ustawy Zasadniczej

Konstytucja 3 maja bywa nazywana kompromisem pomiędzy szlachtą, a królem, ponieważ łączyła idee demokracji szlacheckiej ze zgłaszanym przez króla programem monarchii konstytucyjnej. Elita szlachecka dążyła do tego, by upodobnić ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów do nowoczesnych państw świata, co z kolei było zbieżne z projektem konstytucyjnym zgłaszanym przez króla. Rozbieżności dotyczyły oczywiście zakresu przyznania szlachcie praw.

Konstytucja została zaprojektowana w celu usunięcia wad opartego na wolnej elekcji i demokracji szlacheckiej ustroju politycznego kraju. Ustawa Zasadnicza zmieniła ustrój państwa na monarchię dziedziczną, ograniczając demokrację szlachecką i odbierając prawo głosu, a także decyzji w sprawach państwa szlachcie nieposiadającej ziemi nazywanej gołotą. Najważniejsza ustawa wprowadziła także zrównanie praw osobistych mieszczan oraz szlachty, a chłopi zostali włączeni pod ochronę państwa, co odpowiadało na ogromny problem nadużycia pańszczyzny. Konstytucja zniosła także innym problem, z którym borykał się system Rzeczypospolitej Obojga Narodów — liberum veto.

Przyjęcie konstytucji

W obawie przed groźbą użycia siły przez stronnictwo moskiewskie, zwolennicy Konstytucji przyspieszyli termin obrad nad Ustawą Zasadniczą o dwa dni. Wykorzystali fakt, że główni przeciwnicy nie powrócili jeszcze z przerwy świątecznej, a posiedzenie zaplanowano na 3 maja.

2 maja w Pałacu Radziwiłłowskim odbyło się spotkanie, na którym odczytano projekt Konstytucji. W nocy z 2 na 3 maja w domu marszałka Małachowskiego podpisano “Asekuacyę” tłumaczącą podstawy złożenia projektu Ustawy Zasadniczej, pod którym podpisał się właściciel oraz 83 senatorów i posłów. Obrady sejmowe oraz przyjęcie Konstytucji odbyły się w warunkach zamachu stanu, ponieważ Zamek Królewski w Warszawie, który był miejscem obrad, był strzeżony przez Gwardię Królewską oraz oddziały księcia Józefa Poniatowskiego. Na Zamku stawiło się 182 posłów i senatorów, a wśród nich znajdywało się 72 przeciwników Konstytucji.

Projekt spotkał się z ogromnym sprzeciwem opozycji sejmowej, jednak Konstytucja została uchwalona przez połączone stany w Sali Senatorskiej, a król złożył przysięgę przed biskupem krakowskim Feliksem Pawłem Turskim. 7 maja marszałkowie sejmowi wydali uniwersał ogłaszający uchwalenie konstytucji, a następnie sejmiki ziemskie zaakceptowały Konstytucję.

Opozycja złożona głównie z republikanów była niezadowolona z podjętej decyzji, co spowodowało wrogość imperium rosyjskiego, które od 1768 roku było protektorem Rzeczypospolitej oraz gwarantem nienaruszalności jej ustroju. W wyniku uchwalenia Konstytucji 3 Maja doszło do związania konfederacji targowickiej, czyli spisku części polskich magnatów przeciwko nowemu ustrojowi państwa. W jego następstwie doszło do wojny w obronie konstytucji, której przegrana była bezpośrednią przyczyną II rozbioru Polski.