Dzierży, kto może

Czego pani oczekuje od nowej Dumy?
– Że uchroni nas od kataklizmów.
– Co oznaczałby kataklizm?
– Zmianę na scenie politycznej.
– Uważa pani, że kraj zmierza w dobrą stronę?
– Bardzo dobrą.
– Dlaczego pani tak myśli?
– Bo żyje się lepiej.
– Zastanawia się pani, co będzie po wyborach prezydenckich w marcu 2008 roku?
– Jestem pewna, że będzie dobrze.

Księgowa z fabryki materiałów budowlanych Klen z baszkirskiego miasta Ufa i tak jest wylewna. Wprawdzie na wszelkie pytania wykraczające poza powyższy schemat odpowiada „tak”, „nie”, „nie wiem” – ale nie rzuciła przecież słuchawką i nie odesłała mnie do swojego naczelnika jak tuzin innych osób. Przestraszyła się tylko, gdy zapytałam ją o imię. Nawet do poparcia Jednej Rosji woli przyznać się anonimowo. W kraju, w którym dwa tygodnie temu do urn poszło dwie trzecie obywateli, a dwie trzecie z nich (według oficjalnych wyników) oddało głos na partię rządzącą, otwartość ufijskiej księgowej i tak jest rzadkością. Chętnie i odważnie wypowiada się garstka opozycjonistów. Komentarzem służy legion aktywnych działaczy organizacji związanych z partią Putina. Diagnozy stawia grupa politologów. Ale ludzie wolą się nie wychylać. W końcu walka toczy się i tak nie o nich. Niezależne centrum badania opinii publicznej Jurija Lewady w listopadzie zapytało obywateli: od kogo zależy, jakie partie wejdą do Dumy? 30 procent Rosjan
wskazało Władimira Putina. 17 jego administrację. Tylko 18 uznało, że zadecydują programy partii i wola wyborców. Zresztą skoro wynik wyborów był od miesięcy do przewidzenia, o jakiej w ogóle mówimy walce?

Otóż walka toczy się – i to im bliżej marcowego końca kadencji Władimira Putina, tym bardziej jest zacięta. Stawką są nie tylko polityczne wpływy za czerwonymi murami Kremla. W całej Rosji, od Kaliningradu po Czukotkę, trwa akcja odbijania przedsiębiorstw regionalnym potentatom. Renacjonalizacja – mówi Putin obywatelom, tłumacząc, że państwo musi odzyskać to, co rozpuścił w prywatyzacji lat 90. Borys Jelcyn. Ale ludzi z kręgu prezydenta renacjonalizacja to sposób, by bogacić się, póki można.

Konstantin Titow był gubernatorem Samary ponad dziesięć lat. Ludzie go lubili. Przystojny, energiczny, kilka razy dostał nagrody za zarządzanie regionem, a raz nawet teatralną statuetkę Złota Maska – to już czort wie za co, bo z teatrem nie miał nic wspólnego. Już więcej wspólnego miał z samochodami. Na przykład: w 2001 roku stał się pierwszym posiadaczem Chevroleta Nivy, pierwszego wozu, który zjechał na taśmę fabryki AwtoWazu w Samarze na licencji General Motors. Albo: osobiście lobbował, żeby porozumienie AwtoWaz–GM w ogóle doszło do skutku. A jeszcze wcześniej, w 1995 roku, umorzył milionowe zaległości podatkowe fabryki AwtoWaz w zamian za sześć procent udziałów. Słowem: dobry z niego gubernator. Producent Łady AwtoWaz jest głównym przedsiębiorcą Samary. Co za tym idzie, życie gospodarcze i polityczne skupia się wokół niego. To nie wyjątek – wiele miast i regionów Rosji odgrywa rolę „folwarków” dla wiodących molochów. Tak jak Norylsk, którego trzy czwarte ludności pracuje dla potentata Norylsk Nikiel,
czy Krasnojarsk, w którym życie toczy się wokół huty aluminium giganta RusAl.

Gdy do władzy doszedł Putin, w niełaskę popadli oligarchowie próbujący przełożyć majątki na polityczne wpływy. Naciskający na Kreml (lub wręcz mający na niego zakusy) Michaił Chodorkowski czy Borys Bierezowski zostali wyeliminowani z gry, a nagonka na nich zmieniła się we wspaniałe igrzyska dla ludu. Był to jasny sygnał dla przedsiębiorców: im dalej od Kremla, tym bezpieczniej. Wtedy powiał dobry wiatr dla regionów. – Jeszcze w pierwszej kadencji prezydentury Putina oligarchowie zaczęli koncentrować swoją działalność tam, gdzie mieściły się ich najważniejsze przedsiębiorstwa – mówi „Przekrojowi” Iwona Wiśniewska, ekspertka Ośrodka Studiów Wschodnich zajmująca się powiązaniami rosyjskiej polityki i biznesu. – Nie tylko gromadzili w regionach kolejne sektory przemysłowe. Zaczęli tam wręcz przejmować władzę polityczną – dodaje. W ten sposób Federacja Rosyjska powoli i bez rozgłosu przekształcała się w Związek Prywatnych Republik Rosyjskich. Terytoria o powierzchni dorównującej Unii Europejskiej – Jakucja,
Ewenkia, Czukotka i Tajmyr – zostały praktycznie wchłonięte przez grupy oligarchiczne. Kolejne – Primorskij Kraj czy Samara – czekały w kolejce. Wszyscy byli lojalni wobec Putina, ale kraj zmierzał ku rozpadowi. Dlaczego piszę o tym w czasie przeszłym? Jak łatwo się domyślić, do rozpadu ojciec narodu nie mógł dopuścić. Od mniej więcej dwóch lat bossowie regionów dostają „propozycje nie do odrzucenia”.

Kadencja Konstantina Titowa upłynęła nieubłagalnie w 2004 roku. Nie mógł już kandydować po raz trzeci, więc tylko przedłużył czas pełnienia obowiązków gubernatora o dodatkowy rok. Ale wtedy nieoczekiwanie przyszedł mu z pomocą sam Władimir Putin. Latem 2005 roku mianował go znowu na urząd. Jesienią AwtoWaz przeszedł w ręce państwa.

AwtoWaz ma specyficzną strukturę własności. W uproszczeniu: pakiet większościowy należy do menedżerów. Pod koniec 2005 roku do Samary przyjechali moskiewscy panowie w garniturach i zajęli po prostu menedżerskie stanowiska. W ten sposób państwowa firma Rosoboroneksport (wyłączny pośrednik rosyjskiego handlu bronią) przejęła udziały AwtoWaz. Proces elegancko dopełnił się dwa miesiące temu – szef firmy z nowego rozdania został gubernatorem, na jego miejsce przyjechał jeszcze nowszy szef z Moskwy, a Titow poszedł w odstawkę.

Scenariuszy renacjonalizacji jest tyle, ile firm. Powtarza się reguła: lokalnych bossów zastępują ludzie Putina. Regiony bronią się, jak mogą, ale po spektakularnej rozprawie z Jukosem (Chodorkowski siedzi do dziś) nikt nie wierzy, że z państwem można wygrać. – Najbardziej niebezpieczne jest to, że za renacjonalizacją nie idzie modernizacja – mówi Iwona Wiśniewska. – Starzy zarządcy, którzy kieszenie zdążyli już sobie napchać w latach 90., od paru lat próbowali rozwijać przedsiębiorstwa. Nowym chodzi tylko o przejęcie aktywów. Elity są niepewne swojej przyszłości, dlatego wyciągają tyle pieniędzy, ile się da. Sektor naftowy, niklowy, gazowy pracują na najwyższych obrotach, a nikt nie myśli o inwestycjach czy modernizacji. Na dłuższą metę taka praktyka może prowadzić do kryzysu – ostrzega.

Jednak wizja kryzysu „na dłuższą metę” nie przemawia do wyobraźni osób, które w perspektywie mają utratę wpływów już w marcu przyszłego roku. Bo koniec drugiej kadencji Władimira Putina dla wielu wpływowych osób z jego kręgu może oznaczać koniec okresu pewności i bezpieczeństwa. On sam zostanie u władzy – co do tego wszyscy się zgadzają. Ale czy jako prezydent, premier, szara eminencja? Jeśli nie jako prezydent, to kto obejmie stanowisko po Putinie? I najważniejsze: którą z kremlowskich frakcji będzie reprezentował?

Administracja Putina nie jest bowiem monolitem. Ścierają się w niej wpływy dawnych kolegów prezydenta z administracji petersburskiego ratusza, dawnych kolegów z petersburskiego FSB, dawnych kolegów z niemieckiego FSB i kolegów z lobby moskiewskiego. Oligarchowie zawierają między sobą sojusze i podjudzają siebie nawzajem, a ślady tej walki wydobywają się poza mury Kremla tylko w postaci szczątków informacji i niejasnych dla niewtajemniczonych posunięć. Jedno jest pewne: któraś z tych grup może stracić swą pozycję. Ale wtedy zagraniczne konta muszą już być pełne po brzegi.

Garri Kasparow, dawniej mistrz szachowy, a dziś jeden z bezsilnych przywódców opozycji, tuż przed wyborami udzielił tygodnikowi „L’Express” rozpaczliwego wywiadu. – Lista oligarchów, do jakiej odwołuje się Zachód, jest już dawno przeterminowana – mówił. – Teraz w niesłychanym tempie bogacą się ludzie, których nazwiska wymawia się rzadko. A na szczycie góry korupcji okopał się Putin.

Ludzie Kremla mają bowiem nowy sposób na wyprowadzanie pieniędzy ze skarbu państwa. To goskorporacje. – Ustawa, na mocy której działają, została uchwalona w 1996 roku, ale pierwszy raz wykorzystano ją w maju 2007. Każdą nową goskorporację tworzy mocą ustawy Duma. Od wiosny powstało ich już sześć – mówi Iwona Wiśniewska.

Nowe twory to mega korporacje państwowe podległe wyłącznie prezydentowi. Nie ma nad nimi praktycznie żadnej kontroli innych organów państwa. Majątek państwa w sektorach, w których działają, otrzymują na własność. Zysk, który wypracują, nie trafia do budżetu, tylko do ich kasy. Mogą liczyć na zwolnienia podatkowe, a wymogi co do ich sprawozdawczości finansowej są bardzo łagodne. Co jeszcze można dodać? Szefów generalnych goskorporacji mianuje Władimir Putin.

Pieniądze leją się więc szerokim strumieniem. Jak czytamy w analizie OSW, pod koniec października stara Duma przyjęła poprawkę do budżetu przewidującą przekazanie 22 miliardów dolarów na trzy goskorporacje: Bank Rozwoju, fundusz na rzecz reformy sektora komunalno-mieszkaniowego oraz korporację rozwoju nanotechnologii w Rosji. Wymienione w tytułach cele są szczytne, ale z postępów w ich realizacji nikt nie będzie molochów rozliczał. Natomiast nazwiska, które pojawiają się w ich zarządzie, wymieniał też Kasparow. Bracia Kowalczuk, Władimir Dmitriew, Andriej Fursienko czy Sergiej Czemiezow. Oni zmieniają się właśnie w multimilionerów.

Co na to obywatele? Ich sympatię może wzbudzić zwłaszcza Olimpstroj. Ta goskorporacja ma do spełnienia konkretne zadanie: organizację olimpiady w Rosji w 2014 roku. Igrzyska dla swego ludu przygotowuje osobiście prezydent Putin.

O tych zawrotnych sumach i moskiewskich zamachach na regiony wystraszona księgowa z Ufy może nawet nie wiedzieć. Koniunktura w Rosji jest tym lepsza, im wyższa jest cena za baryłkę ropy – a to przekłada się na poprawę życia ludzi. – Dla Rosjan punktem odniesienia nie są czasy stalinowskie, ale dzika prywatyzacja i kryzys lat 90. Przestali wtedy dostawać pensje i emerytury, potracili wszystkie oszczędności. Wspominają to jako traumę – mówi „Przekrojowi” Oleg Sawelew z Centrum Lewady. Dlatego Putin z jego renacjonalizacją jest postrzegany jako gwarancja dobrobytu. Wypłaty przychodzą regularnie. Siła nabywcza rośnie. A w 90 procentach gospodarstw domowych jedynym źródłem informacji jest rządowa telewizja. Naprawdę trudno się dziwić.

Joanna Woźniczko-Czeczott

Imperium Deripaski
39-letni Oleg Deripaska to najbogatszy oligarcha Kremla i najbogatszy Rosjanin na świecie. W 2006 roku jego fortuna została wyceniona na ponad 20 miliardów dolarów i przebił Romana Abramowicza.

Majątek zbudował na aluminium. Kolejno przejmował kombinaty aluminium w Krasnojarsku, Sajanogorsku i Nowokuźniecku, których poprzedni właściciele lądowali w więzieniu lub za granicą. Teraz jest szefem i głównym udziałowcem RusAl, największego producenta aluminium na świecie. Nie gardzi też innymi sektorami – ma udziały w gigancie naftowym RusNeft, jest właścicielem koncernu samochodowego Gaz, lotniczego Aviacor i firmy ubezpieczeniowej. Tydzień temu kupił część udziałów w firmie Norylski Nikiel – może to być zapowiedź przejęcia przez niego i tej branży. O Deripasce mówi się, że jest najbardziej wpływowym oligarchą na Kremlu. Popierała go jeszcze Rodzina, klan Borysa Jelcyna. Deripaska poślubił nawet córkę wpływowego szefa jego kancelarii. Z wykształcenia jest fizykiem.
JOA