Zielganocna opowieść

Dlaczego Kadzidło nazywa się Kadzidło, to nawet i najstarsi mieszkańcy nie pamiętają. Dawno to było, jak królowa Bona przez Puszczę Zieloną przejeżdżała i zapach bursztynu poczuła, co to go miejscowi kopali i do ognisk wrzucali. Królowa coś tam wtedy we włoskiej mowie powiedziała i tyle zrozumieli, że o „kadzidło” chodzi. A może ta legenda całkiem nieprawdziwa?

Prawdziwych Kurpiów już nie ma?

Dziś w Kadzidle bursztynowego dymu nie ma. Nie ma dzikiej, nieprzebytej puszczy i drewnianych chat. Ci, co chcą zapach dawnych Kurpi poczuć, Ostrołękę odwiedzają, bo tam Muzeum Wsi Kurpiowskiej jest. W Ostrołęce folklorystycznej sztuki uczy pani Wiesława Bogdańska. Geodeta z wykształcenia, w twórczość ludową przed latami weszła, i tak już zostało.

Pani Wiesława przyjeżdża z Kadzidła w „cywilnym” ubraniu, bo jak jedzie w ludowym, to się kierowcy gapią. W pracy białą koszulę haftowaną czerwoną nicią wkłada, potem serdak, czyli gorset, zwany też wystkiem, i obowiązkowy, biały fartuch. Na szyi bursztynowe korale, a na głowie… nic.

– Ja to nic nie noszę, ale młode dziewczyny to noszą na głowach czółko ze wstążkami, a starsze panie chustki na zakład – mówi Wiesława. – A na szyi zawsze bursztyn.

Panie noszą czółka i bursztyny? Ano tak. I na większe święta, na Rezurekcję, i na Boże Ciało, paradują tak kadzidlanki do kościoła. W zwykłe niedziele to dżins i kuse kurteczki, ale w święto – suta spódnica, serdak i korale być muszą.

Wiesława robi kolejny kwiatek z bibuły. Dzieciaki z Ic, z Ostrołęki, z otwartymi buziami gapią się na ręce. – Przed Wielkanocą to się z tych kwiatków palmy wije. Bierze się kijek, przykłada się do kijka kwiatek i oplata nicią dookoła. Potem się zielone bierze, dokłada, i znów owija. Tylko porządnie, żeby się nie rozwaliło w drodze do kościoła! – opowiada Wiesława. – Ci, co robią te palmy, nawet i siedmiometrowe, to wiją je i od Bożego Narodzenia. A te największe to są z jodełek: ścina się taką, gałązki obcina. Tylko zielony czubek zostaje – dla większej oryginalności zapewne – wyjaśnia artystka, a palma pod jej palcami coraz to większa i bardziej kolorowa. Brzęczy komórka. Z sutej, wełnianej spódnicy twórczyni ludowa wyciąga telefon. Krótko rozmawia, a potem wzdycha:

– I masz! Jeszcze pisanek chcą. A ja już rady nie daję, bo a to pisanki, a to kierce, to są takie ozdobne pająki z grochu i bibuły. No i wycinanki, rzecz jasna. I w końcu, jak przyjdą święta, to dla siebie palemki i pisanek nie ma. Tylko niech pani o tym nie pisze, bo to wstyd – prosi.

– U nas, w Kadzidle, to niemal w każdej rodzinie wycinanki robią, palmy wiją, pisanki piszą – mówi pani Wiesława. Ale to jest tak: każda wycinanka jest niby podobna, a inna. Każdy twórca robi inaczej, po swojemu. Inny kogut pani Dawidowej, mój inny, inny pani Poli… No to jedziemy do Kadzidła, obejrzeć te cuda na własne oczy.

W Kadzidle pukamy do domu wskazanego przez panią Wiesławę. Otwiera starsza pani w welurowej bluzce i spodniach. Gdzie spódnica i bursztyny? Pani Pola zgadza się przebrać. Nawet „chustkę na zakładkę” wyjmuje…

Wycinanki pani Poli to podobno wyjątkowe, bo i tradycyjne, i nowoczesne zarazem. Pola wyjmuje wielki album z brystolu. Pomiędzy białymi grubymi kartkami kolorowe, cieniuteńkie wycinanki. Naprawdę ręcznie robione? Owszem, własnymi rękami wyposażonymi w nożyce do… strzyżenia owiec.

– Nie lepiej byłoby normalnymi nożyczkami wycinać? – czuję się jak ta bohaterka pozytywistyczna… Pola się nie odzywa, tylko podaje nożyczki i każe wycinać. Niezgrabnymi ruchami naśladuję mistrzynię i zaczynam rozumieć. Tylko sprężynowe, ostre jak brzytwa nożyce poradzą sobie z misterną ornamentyką. Ile czasu trzeba robić taką wycinankę? Te wielkie, co je zamawiają na prezenty, to nawet i kilka godzin. Małe – kilkanaście minut.

Kiepsko mi idzie. Jedno cięcie równe, dwa, trzy i cztery cięcia kompletnie do niczego. Ręka boli. A pani Pola skończyła swoją wycinankę: to leluja, kurpiowski towar „eksportowy”, bardzo charakterystyczny. Jednokolorowa wycinanka z kogutkami po bokach i bajkowym drzewem pośrodku.

Kurpie tymi lelujami i innymi wycinankami ozdabiali chaty, bielone wcześniej na Wielkanoc, czyli po kurpiowsku Zielganoc. A teraz w murowanych domach boazeria lub tapety, no i przed świętami ścian się już nie bieli. I gdzie te wycinanki – leluje wieszać? Nad meblościanką? Ja tnę dalej, a pani Pola prezentuje wycinanki nowoczesne.

– O tu, patrzcie – rozkłada dużą, okrągłą wycinankę, z dwiema postaciami w środku.

– Rety, dwa Leppery? – otwieram szeroko oczy. Pani Pola subtelnie marszczy brew. Baczniej patrzę i czerwienieję: – Przepraszam, bez okularów jestem… Ten Wałęsa to oczywiście wypisz, wymaluj, jak żywy. A Mazowiecki też podobny… Ach to moje warszawsko-medialne skrzywienie… W pokoju obok słychać wnuki pani Poli. Kasia i Karolek, maluchy jeszcze. Będą wycinać, gdy dorosną?

– A bo ja wiem? Ale może jak zobaczą „Małysze”, co mam je zamiar niedługo robić, to nabiorą chęci? Drugie wnuki, co mieszkają w Stanach, to przynajmniej śpiewają, tak jak ja, gwarą. Pani Pola teraz nie może zaśpiewać, bo chora jest. Ale może włączyć swoją płytę.

– Płytę pani wydała?! – Właściwie kilka – odpowiada pani Pola. Mały Karolek włącza odtwarzacz CD. Trudno uwierzyć, że głos z płyty – mocny, czysty, prosty i pełen wirtuozerii zarazem, to głos skromnej Poli siedzącej tuż przed nami. – Kiedyś z moim zespołem folklorystycznym śpiewaliśmy w Warszawie, w filharmonii. Podszedł do mnie potem pan Urbaniak, otworzył fortepian i kazał nutki powtórzyć. No i się zaczęło. Potem z jego zespołem nagrywałam. Mówią, że głos mój jest „biały”, to znaczy, że taki bardzo czysty.

Muzyka pani Poli jest tradycyjna i współczesna zarazem. Nie dziw, że jedną z płyt, w 2002 czy 2003 roku, do Fryderyków nominowali. Kończę swoją leluję i triumfalnie rozkładam wycinankę. Wyszedł… kangur.

Wracając od pani Poli, jedziemy do kadzidlańskiego skansenu, gdzie czeka na nas pani Wiesława. Zdążyła wrócić z oddalonej o 20 km Ostrołęki.

Skansen to właściwie dawna zagroda – z chałupą, zabudowaniami gospodarskimi. Budynki w większości są stare, przewiezione tu z okolicznych miejscowości. W środku tradycyjny sprzęt i zapach: siana, drewna, i starości. A chlewik, co go Unia na dawny wzór zbudowała, jest nowy. Jeszcze na zawiasach naklejki z ceną widać.

Wokół cisza i smukłe sosny. Turyści przyjeżdżają tu na długie weekendy, wpadają w drodze na Mazury. Bo amatorów na same Kurpie jak na lekarstwo. Tylko czasem dzieciaki ze szkół, nawet z samej Warszawy, na lekcje o folklorze i sztuce ludowej przyjeżdżają. Pani Wiesława rozłożyła miniwarsztat do pisania pisanek. Warsztat jest własnej roboty, składa się z małej świeczki, filiżanki, pojemnika na wosk i rysika na drewnianym trzonku. Twórczyni macza rysik w zbiorniku z prawdziwym woskiem i jednym ruchem robi mały znaczek na jajku. – Trzeba tylko raz maznąć, bo inaczej nie wyjdzie – instruuje. – Potem się takie proste wzorki robi, i od nowa to samo. Na jajku jest pieczątka, taki nowoczesny wymóg sanitarny. – Staram się kupować od gospodarzy, bez tego stempla, bo brzydki, ale to nie takie proste… Pytam, czy jednak mogę napisać, że „ludowa twórczyni bez palemek chodzi”…

– No już dobrze, ale niech pani chociaż to ładnie zrobi – mówi pani Wiesława sceptycznie, patrząc na moje palce i wycinankowego „kangura”.