Wielki chaos w sądach. Wojna na górze, obywatele ofiarami [OPINIA]

Sprawa dla osób, które nie interesują się prawem, w pierwszej chwili może wydawać się mało interesująca. Chodzi bowiem o rzecz na pozór techniczną - czyli ilu sędziów powinno orzekać w drugiej instancji. W praktyce jednak kwestia ta jest fundamentalna. Bez właściwej obsady sądu, nie ma bowiem prawidłowo wydanego orzeczenia. Tymczasem - w świetle najnowszych zdarzeń - nikt nie wie, jaka obsada sądu jest właściwa. Albo, mówiąc inaczej, wszyscy wiedzą doskonale, tyle że się w swych ocenach różnią. Nawet w tej kwestii powstał spór.

Wszystko zaczęło się od - oczywiście, zgadliście - pandemii koronawirusa.

Wtedy politycy doszli do wniosku, że trzeba ograniczyć transmisję wirusa oraz uprościć funkcjonowanie sądów. Jednym z rozwiązań było ograniczenie składu sądu orzekającego w drugiej instancji w sprawach cywilnych do jednego sędziego, zamiast - co do zasady - składu trzyosobowego.

Dalsza część artykułu pod materiałem wideo

Zrobiono to w - uwaga, uwaga - 15zzs[1] ust. 1 pkt 4 (sic!) ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczegółowych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych.

I do dzisiaj norma ta obowiązuje, pomimo że o pandemii koronawirusa najczęściej przypominamy sobie jedynie przy wchodzeniu do przychodni, gdy ochroniarz informuje nas, że "przecież obowiązuje nakaz noszenia maseczek".

Gdy wprowadzano składy jednoosobowe w drugiej instancji, w środowisku prawniczym trwała zażarta dyskusja. Jedni mówili, że to dobrze - bo pandemia, potrzebne nadzwyczajne rozwiązania, a szybkość postępowania rozumiana jako prawo obywatela do usłyszenia wyroku po dwóch latach, a nie latach siedmiu, jest cnotą.

Inni mówili, że składy jednoosobowe w instancji odwoławczej to patologia - bo jeden sędzia nie zapozna się ze sprawą tak dobrze jak zapoznać się z nią może trzech sędziów, a prawo do gruntownego przeanalizowania sprawy przez sąd jest cnotą.

Wydawało się jednak, że dyskusja jest akademicka, bo - czy to się komuś podobało, czy nie - przepis istniał, a sądy orzekały jednoosobowo.

Jeden z sądów jednak postanowił zapytać Sąd Najwyższy, czy tak można. I Sąd Najwyższy, w prestiżowym siedmioosobowym składzie, stwierdził właśnie, że nie można. Stwierdził to co prawda większością czterech sędziów do trzech, ale w końcu, co by nie mówić, demokracja.

Co więcej, Sąd Najwyższy nadał wydanej 26 kwietnia 2023 r. uchwale moc zasady prawnej. Mówiąc najprościej: to najcięższe działa, jakie Sąd Najwyższy może wytoczyć. Niespotykane jest, by sędzia sądu powszechnego lekceważył uchwałę Sądu Najwyższego z nadaną mocą zasady prawnej.

"​Rozpoznanie sprawy cywilnej przez sąd drugiej instancji w składzie jednego sędziego ukształtowanym na podstawie art. 15zzs[1] ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczegółowych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2021 r., poz. 2095 ze zm.) ogranicza prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP), ponieważ nie jest konieczne dla ochrony zdrowia publicznego (art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP) i prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.)" - stwierdził Sąd Najwyższy.

Teraz czytelnik, który nie jest prawnikiem, słusznie może zapytać, co z tego wynika. Ja zaś, jak przystało na prawnika-publicystę, zgodnie z prawdą odpowiadam: a cholera wie. Przy czym wiadomo, że lepiej na pewno nie będzie, może być jedynie gorzej.

Sprawa wygląda tak, że zgodnie z ustawą w cywilnych sprawach odwoławczych powinien orzekać sąd w składzie jednego sędziego. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego orzekać powinien sąd w składzie liczniejszym, co do zasady - trzech sędziów.

Sąd Najwyższy twierdzi, że jeśli orzekać będzie jeden sędzia - wyrok będzie można wydrukować, zmiąć w dłoniach i wyrzucić do kosza.

Ustawodawca twierdzi, że taki wyrok będzie ważny i można się nim posługiwać. I na przykład na jego podstawie żądać zapłaty od kontrahenta, z którym się wygrało w sądzie. Lada moment zapewne do mediów wyjdzie któryś z polityków Suwerennej Polski (sic2!; odsyłam do tekstu kolegi Michała Wróblewskiego) i powie, że Sąd Najwyższy nie ma prawa bawić się w ustawodawcę.

W sądach powszechnych naprawdę nie wiedzą, co mają robić. Udowodnił to Piotr Szymaniak na łamach portalu GazetaPrawna.pl.

W rozmowie z nim Wojciech Łukowski, prezes Sądu Okręgowego we Wrocławiu, powiedział: "Jeśli natomiast pyta mnie pan co ja bym zrobił, gdybym miał orzekać w sprawie odwoławczej, to jako sędzia z grubo ponad ćwierćwiecznym stażem stosowałbym obecnie obowiązującą ustawę, czyli orzekałbym w składzie jednoosobowym. Bo sąd jest od sądzenia. Chyba, że strony złożyłyby wniosek o rozpoznanie w składzie trzyosobowym. Jedno jest pewne, będzie kolosalny bałagan".

Z kolei Maciej Strączyński, prezes Sądu Okręgowego w Szczecinie, w rozmowie z Szymaniakiem zwrócił uwagę na to, że może się okazać, że w wielu sądach okręgowych będzie brakować sędziów w wydziałach odwoławczych. Prezesi bowiem poprzenosili sędziów do wydziałów orzekających w pierwszej instancji. Teraz, być może, będą przenosić ich ponownie.

W Sądzie Apelacyjnym w Krakowie z kolei wczoraj dolosowano po dwóch sędziów do spraw rozstrzyganych dzisiaj (poinformował o tym radca prawny Olaf Maciejowski).

Ktoś złośliwy mógłby napisać, że dobrze się stało - dzięki temu, że dolosowani sędziowie dostali kilkanaście godzin na zapoznanie się ze sprawami, konstytucja nie została podeptana.

Kłopotliwe jest to, co się stanie ze sprawami już zakończonymi oraz sprawami w toku.

Sąd Najwyższy stwierdził, że "przyjęta w uchwale wykładnia prawa obowiązuje od dnia jej podjęcia".

Zdaniem Sądu Najwyższego więc sprawa rozstrzygnięta 25 kwietnia 2023 r. przez sąd w składzie jednoosobowym jest zgodna z konstytucyjnymi standardami, ale już sprawa rozstrzygnięta 27 kwietnia 2023 r. - niezgodna.

Żaden normalny człowiek się w tym nie połapie. A ktoś może rezolutnie zapytać, czy przepis może być niekonstytucyjny od konkretnego dnia, jeśli w międzyczasie nic się nie wydarzyło. Oraz jak zachowałby się Sąd Najwyższy, gdyby ktoś go spytał, jak oceniać sprawy zakończone przed dniem wydania uchwały. Czy wówczas sędziowie uznaliby, że wszystko było w porządku?

Co więcej, uchwałę wydano 26 kwietnia 2023 r. w ciągu dnia. I tego 26 kwietnia, przed wydaniem kontrowersyjnego orzeczenia, w Polsce wydano kilkaset wyroków w, jak stwierdził po fakcie Sąd Najwyższy, niewłaściwym składzie. W efekcie te kilkaset wyroków powinno wylądować w koszu. Ludzie, których sprawy były rozstrzygane, mieli pecha. Trudno, co zrobić.

Tak samo jak pecha będą mieli ci, którym sprawy pospadają z wokand, bo w sądach dojdą do wniosku, że lepiej rozstrzygać sprawy w składach wieloosobowych. Tyle że nie wszyscy zadziałają tak błyskawicznie jak Sąd Apelacyjny w Krakowie, a gdzieniegdzie – być może – jakiś skrupulatny sędzia powie, że potrzebuje pół roku na zapoznanie się z kilkudziesięcioma tomami akt.

Są oczywiście argumenty przemawiające za tym, by w drugiej instancji nie orzekał jeden sędzia. Tak zwana kolegialność jest wartością - sędziowie bowiem mają różne kompetencje, znają się w różnym stopniu na poszczególnych sprawach, w wieloosobowym składzie mają możliwość rozmawiać ze sobą, przekonywać się wzajemnie do danego rozstrzygnięcia.

Wieloosobowe składy są też lepiej odbierane przez obywateli. Gdy orzeka jeden sędzia, wielu osobom z lekkością przychodzi twierdzenie, że na pewno "sędzia był kupiony", że "ja słyszałem, że sędzia grał w golfa z adwokatem drugiej strony" itd. Przy składzie wieloosobowym rozżalenie niekiedy również przyjmuje taką postać, ale z dziennikarskiego doświadczenia wiem, że ludzie niezadowoleni z wyroków rzadziej stawiają zarzuty sędziom, gdy było ich na sali kilku. Jakkolwiek by to więc nie brzmiało, kolegialność sprzyja budowaniu zaufania do wymiaru sprawiedliwości.

Z drugiej strony – jeśli Sąd Najwyższy uznaje, że jednoosobowy skład nie gwarantuje spełnienia konstytucyjnych standardów, warto pamiętać, że w wielu sprawach, bez przepisów covidowych, jednoosobowe składy sędziowskie w drugiej instancji orzekają. Tak w sprawach cywilnych (np. postępowania uproszczone), jak i w sprawach karnych. Z nimi Sąd Najwyższy kłopotu nie ma. Czy tylko dlatego, że zazwyczaj sprawy te mają mniejszy ciężar gatunkowy? Z punktu widzenia obywatela każda sprawa, która go dotyczy, jest przecież najważniejsza. I chronić konstytucyjnie należy tego, który spiera się o 5 tys. zł, jak i tego, który walczy o 500 tys. zł.

Żebyśmy dobrze się zrozumieli: ja nie bronię ustawodawcy przed "złym" Sądem Najwyższym. Uważam, że w świetle wydanej właśnie uchwały odpowiedzialność za zapanowanie nad tym chaosem jest właśnie po stronie polityków. Co więcej, jeżeli zmiana składów wieloosobowych na jednoosobowe w sprawach cywilnych w drugiej instancji była związana z pandemią koronawirusa, być może już czas powrócić do wcześniejszej zasady. Koronawirus, choć nadal występuje, nie powinien być już podstawą do tworzenia i utrzymywania specjalnych przepisów w specjalnych ustawach covidowych.

Jednocześnie jednak fakt jest taki, że Sąd Najwyższy, choćby kierując się najlepszymi intencjami, stworzył problem praktyczny tak sędziom sądów powszechnych, jak i – przede wszystkim – obywatelom. To ludzie bowiem dostaną po tyłku, nie mając pewności co do prawidłowości wydanego wyroku lub czekając na orzeczenie znacznie dłużej.

Tymczasem Sąd Najwyższy w 2021 r. – gdy stwierdzał, że to jednoosobowy skład w pewnych rodzajach spraw jest właściwy, a nie trzyosobowy (sygn. III CZP 76/20) – sam podkreślił, że "również potrzeba rozpoznawania spraw bez uzasadnionej zwłoki jest wartością chronioną konstytucyjnie".

Napisz do autora: Patryk.Slowik@grupawp.pl