Niemiecki urzędnik ukrywał bezcenne dzieła. Czy znamy już wszystkie skrytki?

Günther Grundmann większość swojego życia do 1945 r. spędził na Dolnym Śląsku. Urodził się w 1892 r. w Jeleniej Górze (wówczas Hirschberg im Riesengebirge). W 1916 r. obronił doktorat na uczelni w Strasburgu – jego domeną była historia sztuki, w szczególności sztuki Śląska. W 1918 r. trafił jako nauczyciel do szkoły snycerskiej w Bad Warmbrunn, czyli obecnych Cieplicach. Od 1932 r. piastował posadę prowincjonalnego konserwatora zabytków sztuki na Dolnym Śląsku, a trzy lata później rozpoczął wykłady na wrocławskich uczelniach – Uniwersytecie oraz w Wyższej Szkole Technicznej.

Słynna „lista Grundmanna” ściśle wiąże się z zajmowanym przez niego stanowiskiem konserwatora zabytków na Dolnym Śląsku. Warto wiedzieć, że Grundmann był człowiekiem świetnie zorientowanym w zasobach dzieł sztuki w regionie i ich rozmieszczeniu, znał także bardzo dobrze ich wartość. Z racji zajmowanego urzędu w 1942 r. przydzielono mu niezwykle ważną misję – uchronić dobra kultury przed wrogiem, a w szczególności Armią Czerwoną.

Dzieła znajdujące się w 1942 r. na Dolnym Śląsku podzielono na trzy kategorie: zbiorów państwowych, dzieł pochodzących z kościołów i obiektów sakralnych oraz kolekcji prywatnych. Ich skatalogowanie i ukrycie Niemcy powierzyli właśnie Grudmannowi. Będąc konserwatorem zabytków znał wielu miłośników dzieł sztuki, co pozwoliło mu na rozesłanie jeszcze w 1942 r. 250 listów z prośbami o dokonanie spisu cennych zbiorów należących do owych dolnośląskich kolekcjonerów. W efekcie otrzymał ponad 160 odpowiedzi, w których łącznie zgłoszono ok. 550 obrazów, 90 rzeźb, ponad 370 sztuk mebli oraz tysiące grafik i sztuk rzemiosła artystycznego.

Często kryjówkami, gdzie Grundmann zdecydował się umieścić skarby Dolnego Śląska, były liczne w tym regionie zamki – ich zakamarki pozwalały na skuteczne ukrycie obrazów, grafik lub rzeźb. Dzieła trafiały również do skrytek w zabudowaniach kościelnych – plebaniach, kryptach. Znane z listy Grudmanna skrytki znajdują się wyłącznie na terenie obecnych województw dolnośląskiego i opolskiego. Wybór lokalizacji mógł pochodzić z przeświadczenia, że po zakończeniu działań wojennych, bez względu na ich rezultat, Niemcy powrócą na Dolny Śląsk. Dobrze wiemy, że tak się nie stało.

W pierwszych latach wojny, niemiecka metoda ukrywania ruchomych dóbr kultury nakazywała przeniesienie ich do piwnic lub innych podziemnych kondygnacji budynku, w którym się znajdowały. Zmodyfikowano ją na wywózkę dzieł do skrytek oddalonych od miast i celów strategicznych dla przeciwnika. Specjaliści twierdzą bowiem, że Grundmann nie tyle zabezpieczyć miał owe dobra kultury przed rabunkiem, co przed ich zniszczeniem z powodu nalotów bombowych lub ostrzału artyleryjskiego.

Wspomniane było, że na liście skrytek znaczną część stanowią zamki – ich właściciele nie mieli jednak konkretnych instrukcji, co robić z ukrytymi dziełami w przypadku wkroczenia wrogich wojsk. Wiadomo natomiast, że z biegiem miesięcy nie brakowało chętnych, którzy zgłaszali się do Grundmanna z propozycją utworzenia skrytki w podziemiach ich budynków. Konserwator z własnej kieszeni pokrywał specjalne wyposażenie podziemnych pomieszczeń na potrzeby umieszczenia tam dzieł sztuki.

Szacuje się, że w latach 1942-1945 na Dolnym Śląsku przeprowadzono ponad 200 transportów dzieł sztuki do zaaranżowanych skrytek. Ich lokalizację zdradza właśnie słynna lista Grundmanna. W ruinach budynku przy Gartenstrasse 74 (dziś Piłsudskiego), w którym mieścił się urząd konserwatora zabytków, znalezione zostały w 1945 r. zaszyfrowane dokumenty. Ich rozkodowaniem zajął się polski historyk sztuki Józef Gębczak, który w maju 1945 r. został skierowany do Wrocławia na polecenie prof. Stanisława Lorentza, ówczesnego dyrektora Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków.

Lista utworzona na podstawie dokumentów zawierała wykaz 80 lokalizacji na terenie Dolnego Śląska i Opolszczyzny wraz z wypisem dóbr tam ukrytych. Ostatni wpis został wykonany 21 czerwca 1944 r. Niezwłocznie po jej rozszyfrowaniu we wskazane w niej miejsca udała się komisja rewindykacyjna pod kierownictwem Witolda Kieszkowskiego. Kieszkowski w późniejszym raporcie zanotował, że „ani jedna ze znanych mi składnic nie zachowała się w stanie nietkniętym. Wszystkie w mniejszym lub większym stopniu uległy plądrowaniu, zapewne jeszcze w czasie działań wojennych”.

W praktyce okazywało się, że oprócz kolekcji wyszczególnionych w liście, w składnicach znajdowano inne dzieła, nierzadko też te zrabowane z terenów Polski czy Związku Radzieckiego, które prawdopodobnie pochodziły z transportów kierowanych w głąb Rzeszy, a zatrzymywanych właśnie na Dolnym Śląsku. Przykładem może być odkrycie dokonane w sierpniu 1945 r. w Bibliotece Schaffgotschów w Cieplicach koło Jeleniej Góry – znajdowało się tam bowiem 19 skrzyń z polskimi dobrami kultury pochodzącymi z Katedry Wawelskiej, Wilanowa, Łazienek Królewskich, krakowskiego Muzeum Narodowego czy Muzeum Czartoryskich. Kolejne składnice, w których odnajdowane polskie dobra, znajdowały się m.in. w Przesiece koło Jeleniej Góry czy Morawie niedaleko Świdnicy.

Warto zwrócić uwagę także na kilka innych skrytek, w których zabezpieczono dzieła pochodzące głównie z kolekcji wrocławskich. Do takich zaliczyć należy na pewno te w Kamieńcu Ząbkowickim, gdzie trafiły zbiory z wrocławskiego Muzeum Sztuk Pięknych (Museum der bildenden Künste) oraz Biblioteki Uniwersyteckiej, w Henrykowie – gdzie skierowano zabytki z wrocławskiego muzeum diecezjalnego i Kapituły Katedralnej, oraz w Nowym Kościele czy Mietkowie.

Lista Grundmanna jest niemal obowiązkową lekturą dla wszystkich poszukiwaczy tajemnic i skarbów. Wielu znawców tematu twierdzi, że lista Grundmanna opracowana przez Gębczaka jest niepełna i nie zawiera opisu wszystkich skrytek znajdujących się na terenie Dolnego Śląska. Szacuje się, że składnic, które nie znalazły się na liście może być około setki, a Grundmann mógł ich wykaz uzupełniać do początku 1945 r. Na razie jednak na ślad kolejnych części listy Grudmanna nie natrafiono.

Sama działalność Grundmanna przez historyków i pasjonatów historii i historii sztuki oceniana jest dwojako. Z jednej strony bowiem starał się on ochronić przed zniszczeniem wiele bezcennych dzieł sztuki i zdaniem części historyków nie można mówić tutaj o ukrywaniu dóbr kultury przez Grundmanna, a ich zabezpieczaniu. Z drugiej jednak strony zarzuca mu się, że „przykładał rękę” do wywożenia w głąb Rzeszy dzieł zrabowanych przez Niemców na terenach okupowanych.

Byłeś świadkiem lub uczestnikiem zdarzenia? .