Nie bój się psa, który szczeka. Kuratorzy sądowi, szeryfowie Polski D

By tu dotrzeć, na końcu świata dociśnij jeszcze pedał gazu. Latem piach zapomnianej przez ludzkość ścieżki bywa nie do przebrnięcia. Jesienią zabójcza okazuje się tajemnica rozległych jak Śniardwy kałuż. Zima to takie zaspy, że zbłąkany wędrowiec po wbiciu się w jedną z nich mógłby odnieść wrażenie, że zagrzebał się już na wieki wieków. Marek ujeżdża jeszcze 300 metrów. Zmordowany Yaris telepie się z prędkością 20 kilometrów na godzinę. Kałuża, dziura, skrzypienie wahacza. Dziura, kałuża, dźwięk rozstępującej się pod naporem kół wody. Radio już dawno nie łapie fal. Gałęzie nisko. Coraz głębiej, gęściej i ciemniej. Szarówka późnej jesieni i sączący się z nieba kapuśniak dbają o atmosferę jak z niskobudżetowego horroru albańskiej produkcji. W końcu, jest.

Na skraju lasu, nienaturalnie wklejone w krajobraz, stoi coś na podobieństwo domu. Z prawej – stodoła z częściowo zarwanym dachem oraz rzucone przed nią zardzewiałe sprzęty. Pies rasy "bierz go" widzi auto i odważnie szarpie łańcuch. Ten wytycza mu ojczyznę o promieniu dwóch metrów.

Marek zerka na obejście i nie jest w stanie wyrzucić z głowy myśli, że jeśli rzeczywiście byłoby ono tylko wytworem wyobraźni albańskiego scenarzysty, przez okna za moment wyleciałyby kruki. Na horyzoncie biłby rozjaśniający chatę piorun.

Ani kruków, ani piorunów. Są wrzaski. Podbiega w stronę rudery. Zerka przez okno i widzi, jak potężny gość w kufajce dusi człowieka. Po prostu, chwycił go za szyję i patrząc mu w oczy, docisnął do ściany.

– Zostaw! – Marek wbiega do domu i stara się zapobiec tragedii. Wielkie jak dwa bochny dłonie puszczają szyję ofiary. Kurator już wie, co stanie się za moment.
– Poczułeś strach? – pytam.
– Nawet nie zdążyłem.

Opowiada kurator Magda:
Mam takiego podopiecznego, uzależnionego od narkotyków i alkoholu. Pewnego razu, podczas jednej z wizyt, jego matka mówi mi:
- Pani kochana, on to już zupełnie rozum stracił. Ostatnio u sąsiadów, w bloku naprzeciwko, urodziło się dziecko. No i mają taką lampkę na parapecie, co to się świeci całą noc. A ten mój wariat mówi do mnie: „Matka, chodź! Coś zobaczysz! Ufoludek! Ufoludek mnie podgląda! O ty chuju! Już ja ci pokażę!”. I pyk mu goły tyłek przez okno pokazuje!

Katarzyna:
Jestem w terenie. Stoimy na podwórku. Mała, na oko pięcioletnia sąsiadka mojego podopiecznego, chce pogłaskać jego psa. Trochę się boi, więc pyta:
- Nie ujebie mnie?
- Nie, dziecko. Nie ujebie. Łagodny jest – odpowiada spokojnym głosem mój podopieczny.
Umarłam.

Okolice końca świata. Sypiąca się rudera, brat dusi brata. Mężczyzna osuwa się po ścianie na podłogę, a napastnik w furii rusza na Marka. Akcja trwa dwie, w porywach trzy sekundy. Zanim gospodarz zdąży uderzyć kuratora, przeleci przez cały pokój, walnie w ścianę, a później jeszcze łbem w ramę niezaścielonego łóżka. Zanim przetrawi dane o niespodziewanym gościu, znającym kilka magicznych sztuczek z kursu samoobrony, Marek udzieli już pomocy sinemu, podduszonemu mężczyźnie i zadzwoni po policję. Ta zjawi się na miejscu za pół godziny. Bo wiadomo – podtopiona ścieżka, kapuśniak, koniec świata.

– Jakie patologie są największym problemem w waszej pracy? – pytam Marka.
– Wszystkie – odpowiada bez zastanowienia. – Kurator sądowy obcuje ze wszystkim.

Po pierwsze: osobowość. Podopieczni to przeważnie ludzie zatwardziali, wychowani w patriarchacie. Mąż może wszystko, rządzi niepodzielnie. Żona jest tylko od garów, wyra, miotły, dzieci i spuszczenia wpierdolu. To, co temu człowiekowi od zawsze wydaje się normalne, nagle okazuje się artykułem 207, czyli psychicznym bądź fizycznym znęcaniem się nad osobą najbliższą. To norma, kuratorskie powietrze. Według policyjnych statystyk, w 2018 roku ofiarą przemocy domowej padło ponad 88 tysięcy osób (ponad 65 tysięcy kobiet, 12 tysięcy dzieci i 10 tysięcy mężczyzn). Założonych było ponad 73 tysiące "Niebieskich kart", czyli dokumentów powstających w przypadku przemocy w rodzinie. Skala jest ogromna.

Po drugie: deficyty w wychowaniu, krótkowzroczność i nieodpowiedzialność.

Po trzecie: ludzie z pogranicza normy intelektualnej. Zdarza się, że nie rozumieją, co się do nich mówi. Pytają: "Ale o co chodzi? To ja mam kuratora?!".

Po czwarte: zaburzenia i wszelkie choroby psychiczne. Często bez diagnozy i orzeczenia.

Po piąte: ludzie zdemoralizowani w stopniu znacznym. Czyli tacy, dla których normy społeczne nie istnieją i łamanie prawa jest ich sposobem na życie. Również ludzie szalenie inteligentni i wyrachowani. Białe kołnierzyki. Zawsze bardzo niebezpieczni, bo sprytni i bezwzględni.

Po szóste: nowa kategoria, kuratorzy nazywają ich "roszczeniowi 500 plus". Uważają, że wszystko im się należy, utrzymują się z zasiłków pompujących ich budżety.

Po siódme: bieda w połączeniu z butelką. Tu piwo nie jest alkoholem. Jest jak sok albo kompot do obiadu. Na pytanie: "Czy pił pan alkohol?", zawsze pada szczera odpowiedź: "W żadnym wypadku!". Później delikwent dmucha w rurę i wychodzi, że ma 2,3 promila. Dopytujesz, czy jeśli nie pił alkoholu, to czy pił piwo. Wtedy słyszysz: "No tak, wypiłem 10". I to nie są żarty. On tak naprawdę myśli. 70 procent domów, które odwiedzają kuratorzy, to problem alkoholowy.

Po ósme: choroby i zaniedbanie. Gruźlica, HIV, HCV – wszystko to jest na porządku dziennym. Powszechne jest, że kurator dopiero dojeżdżając na miejsce wywiadu i wchodząc do domu, dowiaduje się, że podopieczny ma różyczkę, ospę, odrę bądź gruźlicę. O grypie nie ma co nawet wspominać. Do tego ogromnym problemem są wszy i pluskwy. Czasem, gdy Marek wychodzi z mieszkania po wywiadzie bądź dozorze, czuje jak coś po nim skacze. Wtedy prosto do domu, ciuchy do prania, a on pod prysznic. Wielu jego kolegów nieświadomie przyniosło pluskwy bądź wszy do swoich domów. W środowisku krążą ostrzeżenia: jeśli jedziesz do tej rodziny, nigdzie nie siadaj, zrób swoje na stojąco i uciekaj. A i to czasem nie pomaga. Kuratorzy mają też swoje sposoby – kobiety po wizytach w takich niepewnych miejscach używają prostownicy. Czasem jedzie się prosto na basen, bo chlor zabija to świństwo. Nie chcesz wiedzieć, jak trudno pozbyć się pluskiew z domu.

Po dziewiąte: narkotyki. Tu realia się zmieniły. Do niedawna królowały heroina i marihuana. Kokaina była i jest rzadkością, bo to drogi narkotyk. Cesarzem melin został jednak mefedron, czyli popularna mefa. Mocno trzymają się też inne dopalacze. – Wchodzę do gościa do domu i nie wiem, czym jest nafurany. Zdarzały mi się sytuacje, że podopieczny wracał z imprezy, w ogóle nie było od niego czuć alkoholem, ale był nietomny. Stanął tylko na środku pokoju, wysikał się na dywan i szedł spać. Na dopalacze testów nie ma. Robi się test, wychodzi czysty, czyli nie brał nic podstawowego. Widać jednak, że bije mu korba. Zachowuje się agresywnie, nieracjonalnie. Zdarza się, że taki człowiek chwyta za nóż albo inne niebezpieczne narzędzie – zdradza kurator.

Po dziesiąte: Marek ma pod sobą ludzi, którzy na pewno nielegalnie posiadają broń palną. Wie o tym, bo każdej nocy słychać w lesie strzały, choć żaden myśliwy nie wpisał się nadleśniczemu w książkę polowań. Po prostu, element chodzi do lasu na polowania „na lipę”. W jego rejonie w co drugiej chałupie, którą odwiedza, pod podłogą schowana jest dubeltówka albo inny samopał.

- Prawda jest taka, że, przez ręce kuratora karnego przechodzi cała paleta bandytów. Od złodzieja słoików, przez białe kołnierzyki, pedofili po zwyrodniałych morderców. Nigdy do końca nie wiesz, na kogo trafisz. Nie wiesz, jak ten ktoś się zachowa. A wtedy w imię ojca i syna i ducha świętego.
- Amen.

Aleksandra:
W formularzu objęcia dozoru jedno z pytań zadawanych podopiecznym dotyczy wrażliwości na sztukę. Dozorowany w odpowiedzi na moje pytanie mówi, że jak na mieście widzi niezłą sztukę, to się oczywiście obejrzy.

Krzysztof:
Jestem na wywiadzie u pana skazanego za znęcanie. Pytam żonę, czy rozważa rozstanie. "Wie pan – bije, pije, ale w łóżku to czarodziej!".

Joanna:
Ciekawa rodzinka: on dozór, pracuje gdzieś na budowie. Ona - "tirówka". Pani bardzo gadatliwa, sympatyczna. Dozór męża trwa już sześć miesięcy, więc pani już prawie się ze mną "zaprzyjaźniła". No i w styczniu chwali się, ile zarobiła w okresie świąteczno-noworocznym, przytaczając cennik usług o sto procent wyższy niż w normalnym okresie. Rozmowa toczy się swoim torem, mówimy o zachowaniu jej męża, opiece nad synem. I nagle wypala do mnie:
- Pani ma fajne cycki, to pójdzie ze mną do roboty i dwa razy więcej zarobi niż w sądzie!
Skąd wiedziała, jak płacą w sądzie?

Wystarczy poprosić: opowiesz o najcięższym momencie w zawodowej karierze? Później słyszysz, jak włosy na głowie stają ci dęba. Każdy doświadczony kurator ma w swoim arsenale historię o mocy broni masowego rażenia.

- Opowiesz? – proszę Gosię. Jako kurator dla dorosłych przepracowała już grubo ponad dekadę.

Opowie.

Poszła na wywiad zlecony przez sąd. To zawsze spora niewiadoma, bo gdy idziesz do swojego podopiecznego, wiesz przynajmniej, czego możesz się spodziewać. A tu? Nie wiesz nic. Na kartce masz tylko adres i nazwisko. Gosia pamięta, jak wciskała dzwonek. Jak drzwi otworzył pan w średnim wieku. Jak zaprosił do środka. Drzwi zamknął za nią na klucz. Weszła do pokoju. Siadła w fotelu. Kazał wstać. "To mój fotel, ja tu będę siedział" - powiedział powoli. W głosie miał coś niepokojącego. Dodał: "Nie jestem w stanie odpowiedzieć na ani jedno pani pytanie, bo nie zostałem uprzedzony przez sąd". Zerknęła na mężczyznę i zobaczyła w jego oczach obłęd. Tak, obłęd to dobre słowo. Siadła na skraju wersalki, kilka razy mu przytaknęła. Nie ważyła się sprzeciwić ani jednej, głoszonej mądrości. W głowie trwała gonitwa myśli. Co zrobić, by jak najszybciej wyjść z tego domu? Mijały długie minuty. Mężczyzna opowiadał historię życia. Chwilami w tak emocjonalny sposób, że musiała go uspokajać. W końcu, po dwóch godzinach, ją wypuścił. Poczuła ulgę, wypełniła formularz wywiadu, pojechała do domu.

- No i co jest strasznego w tej opowieści?
- Niedługo później ten pan zastrzelił swoją żonę, dwóch synów i na końcu siebie.

Teraz Darek.

- Opowiesz? – proszę go. Jako kurator rodzinny przepracował już grubo ponad dekadę.

Opowie.

Był już po robocie i tkwił we własnej kanapie, gdy zadzwonił telefon. Komunikat w słuchawce był tak dramatyczny, że aż nieracjonalny. Wsiadł w auto, pognał ulicami Gdańska. Nie pamięta drogi. Może trochę obawiał się tego, co zastanie na miejscu? Dojechał. Szaro, biednie, jak zawsze. Zaniedbana kamienica z czerwonej cegły. Wejście na klatkę, wilgoć w nozdrza. Schody. Jedno piętro, drugie, trzecie. Odrapane ściany całe w hieroglifach wybazgranych z markera za złoty dziesięć. Dobrze, że jedno z dzieci, widząc całą sytuację, w strachu zadzwoniło do swojej nauczycielki. Ona do dyrektorki. Dyrektorka na policję. Policja do sądu. Sąd do Darka, by jechał ustalić fakty. Matka nie chciała dzwonić na 112, żeby nie robić afery. Gdy tylko kurator wszedł do mieszkania i zobaczył dziewięcioletnią Kasię, od razu wezwał karetkę i policję.

Pomyślisz pewnie, że widok szram na szyi dziewięciolatki, która próbowała popełnić samobójstwo wieszając się na sznurku od bielizny, potrafi obudzić człowieczy odruch w nawet najbardziej zagubionych jednostkach. Błąd. Nie ma takiego dramatu, który nie mógłby utonąć w morzu wódki, chmurach papierosowego dymu i bezmiarze rodzicielskiej obojętności.

Matka: alkoholiczka. Ojciec: alkoholik, do tego skazany za znęcanie się nad rodziną. Babka: alkoholiczka. Dom: skrajnie zaniedbany, smród bijący przez drzwi i okna. Dziewczynka w szkole: wyszydzana. Dziewczynka w domu: niekochana, rzucona w kąt jak pusta paczka po mentolowych chesterfieldach. Doprowadzona do stanu, w którym zawiązanie pętli na sznurze miało być rozwiązaniem wszystkich problemów. Że tak można, dowiedziała się z telewizji. Darek osobiście wiózł ją później do szpitala psychiatrycznego. Podleczyli, wróciła do domu. Do mamy. A mama rozanielona, bo mąż w areszcie powiesił się na prześcieradle. Zdążyła znaleźć nowego chłopa. Założyła krótką, czarną spódniczkę, umalowała usta czerwoną szminką. Wyszła z domu, nie wróciła. I znów telefon do Darka. Jazda przez Gdańsk, kamienica, wilgoć, jedno piętro, drugie, trzecie. Kasia, jedna siostra, druga, trzecia. Samochód, dom dziecka.

– Ta sprawa mnie zmiotła. Moja córka też miała wtedy dziewięć lat – zdradza Darek. – Krzywda i cierpienie dzieci to rzeczywistość, w której brodzimy codziennie. Nie da się do niej przyzwyczaić. Nie da się jej zostawić na wycieraczce, odciąć od niej. To nie jest robota, po której ściągasz kombinezon i do własnego domu wchodzisz z czystym umysłem. Nie po takich scenach.

Psycholog z urzędu? Dla policjanta uczestniczącego w odebraniu dziecka – tak. Dla kuratora uczestniczącego w tym samym odebraniu – nie. Nie przysługuje. Radź sobie sam. Musisz być ze stali i betonu.

Magdalena:
Wywiad kontrolny. Zastaję gościa totalnie pijanego. 17-letniej córki nie ma w domu. Jest u siostry, ma wrócić za dwa dni. Pytam pana, czy jak córka wróci, będzie chociaż miała co jeść. On nie słyszy.
- Ale że cooo?!
Więc ja na cały głos:
- Panie! Ma pan w domu chociaż co do jedzenia?!
- A co, głodna pani jest?!

Natalia:
Zwyczajna rozmowa z dozorowanym. Człowiek z dość specyficznym podejściem do życia, ostatnie siedem lat przesiedział w zakładzie karnym, a jeszcze przed końcem kary wygonili go z zakładu na warunkowe, mimo że bardzo tego nie chciał. Mówię do niego:
- Panie, jak pan nie pójdziesz do roboty, dalej pan będziesz pił, a nie daj Boże coś pan narozrabiasz, to wrócisz pan do więzienia!
Na to mężczyzna, bardzo spokojnym głosem:
- Pani kurator... Na te trzy miesiące? To ja pod wodą dłużej wytrzymam!

Mateusz:
Dziadek nieletniej powiedział mi podczas nadzoru, że ostatnio odnalazł profil wnuczki na Facebooku w grupie "Dziwki, kurwy, szmaty".

Jeśli otworzyłeś właśnie nową kartę przeglądarki, by zerknąć we wspomnianą grupę, smutna wieść: administrator Facebooka ją skasował. A teraz się skup.

Są dwa rodzaje zawodowych kuratorów sądowych: karni i rodzinni. Zawód niby ten sam, a jednak przez specyfikę – skrajnie się różniący. Pierwsi wykonują orzeczenia w sprawach karnych, czyli pracują z dorosłymi wchodzącymi w konflikt z prawem. W dużym skrócie: dozorują zachowanie skazanych, wywiązywanie się z sądowych orzeczeń. Na przykład: czy skazany regulaminowo odbywa karę pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego. Czy wykonuje prace społeczne, czy nie łamie warunków przedterminowego zwolnienia. Kurator karny działa też na terenie zakładu karnego.

Kurator rodzinny wykonuje z kolei orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich. Też w dużym skrócie: pracuje z nieletnimi w ramach orzeczeń w sprawach karnych, prowadzi nadzory, obcuje z rodzinną przemocą, nadzoruje kontakty rodzica z dzieckiem podczas, na przykład, walki rodziców o dziecko. Czasem, gdy sytuacja jest ostateczna, zagrażająca zdrowiu lub życiu, pisze do sądu wniosek o odebranie dziecka rodzicom.

W Polsce pracuje aktualnie około 5200 kuratorów zawodowych i ponad 20 tysięcy kuratorów społecznych, nadzorowanych przez zawodowych. Ich obciążenie pracą jest ogromne. Kuratorzy karni w minionym roku prowadzili ponad 266 tysięcy spraw (w tym społeczni ponad 32 tysiące) i wykonali ponad 235 tysięcy wywiadów (społeczni ponad 62 tysiące). Rodzinni prowadzili ponad 135 tysięcy spraw (społeczni ponad 90 tysięcy) i wykonali 335 tysięcy wywiadów (w tym społeczni ponad 44 tysiące). W 2018 roku grubo ponad pół miliona osób w Polsce było objęte czynnościami kuratorów z obu pionów. Co ważne, kuratorzy nie pracują tylko z podopiecznymi, ale również – a może przed wszystkim – z ich rodzinami. W rzeczywistości liczby są więc wielokrotnie wyższe.

- Bez nas nie byłoby 80 albo 90 procent orzeczeń. Kurator to oczy i uszy sądu. Zawsze na pierwszej linii. Policja w natłoku pracy pisze o gościu pięciozdaniową notatkę i tyle. A kurator przeprowadza wywiad środowiskowy na kilka długich stron. Jak człowiek funkcjonuje, jak się zachowuje wobec ludzi, rodziny. Czy były interwencje służb, czy korzysta z opieki społecznej, czy opieka społeczna ma uwagi. Od naszej pracy często zależy, czy ktoś trafia do więzienia, albo czy zostanie mu odebrane dziecko. Pomagamy sądom w decydowaniu o ludzkim życiu, podsuwamy rozwiązania – mówi Marek.

Nie każdy może zostać kuratorem. Trzeba mieć ukończone studia wyższe z zakresu nauk psychologicznych, pedagogicznych, socjologicznych lub prawnych. Kuratorem może być tylko osoba niekarana, posiadająca obywatelstwo polskie, nieskazitelnego charakteru, korzystająca z pełni praw cywilnych i obywatelskich. Trzeba przejść takie same testy psychologiczne, jak do zawodu sędziego. Po odbyciu rocznej aplikacji zdaje się egzamin. Wówczas jest się mianowanym na kuratora zawodowego. I choć przepisy mówią, że po trzech latach nabywa się prawo do awansu na starszego kuratora (idzie za tym podwyżka), a po kolejnych trzech latach od pierwszego awansu – na kuratora specjalistę, niektórzy czekają na to nawet po kilkanaście lat. I się nie doczekują. Bo nie ma funduszy. A w międzyczasie robi się kursy, studia podyplomowe…

Ile zarabia kurator? Aplikant – mniej niż najniższa krajowa. Kurator zawodowy – trzy i pół tysiąca netto, w tym dodatek terenowy. Specjalista – z dodatkiem cztery i pół tysiąca netto. Ale…

– Mam 15 lat stażu, dopiero niedawno zostałem specjalistą. Aby wykonać wszystkie czynności w terenie, muszę z tych pieniędzy lać paliwo do auta i je reperować. Ze wspomnianej kwoty ulatuje mi więc jeszcze około tysiąca złotych miesięcznie. Jako specjalista mam na rękę trzy i pół tysiąca złotych – mówi Marek. Tacy jak on są w mniejszości.

Zdecydowana większość to zwykli lub starsi kuratorzy. Po odjęciu kosztów benzyny, wyjazdów, amortyzacji auta wychodzi im około dwa i pół tysiąca złotych miesięcznie. A żyć trzeba. Wielu dorabia. Oficjalnie, za pozwoleniem przełożonych, w najróżniejszych ośrodkach, świetlicach socjoterapeutycznych, Monarach i stowarzyszeniach branżowych. Wielu także nieoficjalnie: u szwagra na warsztacie czy budowie.

Małgorzata:
Cytat, dokładny, z SMS od podopiecznego do kuratorki: "Pani kurator nie ma mnie w domu poszedłem na kurwy. Serdecznie pozdrawiam".

Szymon:
Dziewczyna, 22 lata. Skonfliktowana z matką. Mieszkają wspólnie w "domu latających sztyletów". Obie zawzięte, pamiętliwe i silne. Gdy tylko są razem - eskalacja konfliktu. Dziewczyna pod dozorem.
- Zastanów się nad wyprowadzką z domu. Obie ochłoniecie, uspokoicie się. Nawet zatęsknicie do siebie - mówię do dziewczyny.
- No nie wiem... Jakoś to jeszcze przetrzymam!
- Ale czy warto mieszkać w takim domu?
- Dam radę. Wytrzymam...
- Ale...
- Wytrzymam do śmierci matki! Bo ile ona jeszcze pożyje? Ma już 40 lat!
Sam miałem wtedy 43.

- Do jakiego dochodzisz wniosku, gdy odwiedzasz takie domy? Co jest największym problemem? Alkohol? Narkotyki? Bieda? Głupota?
- Brak miłości.

Darek jedzie na wywiad. Znów to samo. Sześciolatek wychowywany w takich okolicznościach, że nie chciałby go spotkać za 15 lat w ciemnej bramie. Matka pijana, ojciec siedzi w więzieniu. Z wywiadu wynika, że pojawiają się tu koledzy matki. Wiadomo w jakim celu. Kobieta błaga kuratora na kolanach. Mówi, że już więcej nie będzie. Wyciąga z komody pogniecioną, postrzępioną kartkę. Chce pisać oświadczenie, że już nie tknie alkoholu.

- Jeśli to się powtórzy, nie będę miał wyjścia – mówi Darek, po czym idzie do sąsiadów i prosi, by zaopiekowali się dzieckiem, aż matka wytrzeźwieje. Wraca.
– Pani Grażynko. Przyjdę jutro, o 17. Ma pani czas. Niech się pani doprowadzi do porządku – mówi, a ona niemal całuje go po rękach.

Mija kilkanaście godzin, Darek wraca. Pani Grażynka leży pijana na wersalce. – Jak chcesz, zabieraj dzieciaka w pizdu – krzyczy w pijackim amoku. Czasem możesz stawać na głowie, a i tak nie masz innego wyjścia. Gdy miłość do własnego dziecka grzebana jest pod zarzyganym kocem, nie ma już pola do negocjacji.

– To ludzie z zanikiem uczuciowości wyższej. Potrafią płakać godzinę, a pięć minut później znów chlać do upadłego. Odebrano tej kobiecie dziecko, ale nie pozbawiono jej praw rodzicielskich. Mogła się z synkiem spotykać. Pojechałem do niej, spytałem: "Była pani u niego?". Nie była. Będzie go odwiedzać? Będzie. Bo co sąsiedzi powiedzą. Że oddała do bidula? Takie rozwiązanie to przede wszystkim wielka tragedia dla dziecka. Bo nie ma dla niego lepszego środowiska niż rodzina. My, kuratorzy rodzinni, staramy się robić wszystko, by dziecko zostało z rodzicami, ale czasem jest to po prostu niemożliwe. Poza tym z zasadzonej na bagnie roślinki nigdy nie wyrośnie piękne, dorodne drzewo. Oczywiście, takie rzeczy się czasem dzieją, ale tylko w filmach. Na co dzień widzę coś zupełnie innego. Ludzie, którzy doświadczyli takiego startu, żyją w poczuciu wstydu, łakną pochwał. Często są ambitni, świetnie się uczą. Raz spytałem malutkiego chłopca: "Mama pije?". Wie pan, co odpowiedział? "Niezręcznie mi się na ten temat wypowiadać". Chłopiec sześć lat. Dzieci wychodzące z takich rodzin są przetrącone na całe życie. Mimo często dobrego wykształcenia mają problemy ze znalezieniem partnera, emocjami. Czasem potrafi ich rozbić nawet jedno krzywe spojrzenie. Niezagojone rany pieką całe życie.

Darek uczestniczy rocznie w średnio trzech procedurach odebrania dziecka. Te z policją, awanturami, są najbardziej nagłośnione, ale to wyjątki. Przeważnie wszystko odbywa się w spokoju. Informuje się placówkę albo rodzinę zastępczą, później przyjeżdża do rodziny. Wbrew temu, jakie jest powszechne wyobrażenie nakręcane przez media, dzieci z rąk matek się nie wyrywa. Choć Darkowi w przeszłości też zdarzały się trudne przypadki (na przykład odebranie skrajnie zaniedbanego dziecka matce z chorobą psychiczną – policja, krzyki, rzucanie się pod radiowóz), to najczęściej matki godzą się z sytuacją bez awantur.

- Trudne sytuacje staramy się przewidywać. Wchodzi się do domu w asyście policji, jednocześnie odciąga matkę, bierze ją na bok, rozmawia. Dopiero później następuje przejęcie. Rodzic zawsze musi być poinformowany o postanowieniu sądu. Chyba że doszło do jakieś tragedii i następuje interwencyjne odebranie. Ostatnio odbierałem dzieci ze szpitala. Były pobite, miały złamania – mówi Darek.

Według policyjnych statystyk w 2018 roku w Polsce odebrano rodzicom i przekazano w bezpieczne miejsce (placówka opiekuńcza, rodzina zastępcza, dalsza rodzina) 427 dzieci. 427 pojedynczych dramatów. Setki wpływających na psychikę scen. Psychikę nie tylko pokrzywdzonych dzieci.

Paweł:
W trakcie wykonywania czynności, jadąc autem od domu do domu, słuchałem TOK FM. Audycja o handlu ludzkimi organami. W pewnym momencie dziennikarz puszcza telefoniczną rozmowę z osobą, która oferuje nerkę za 30 tysięcy złotych. Od razu poznaję głos konkubiny mojego dozorowanego. Mówi, że wspólnie z partnerem podjęli taką decyzję i ogłosili chęć sprzedaży na Gumtree. "Sprzedam nerkę za rozsądne pieniądze". Zawracam i jadę do Elżbiety i Mariana. Pukam, wchodzę do mieszkania i delikatnie zaczynam wypytywać.
- Jak sytuacja?
- Wszystko OK.
- Czy pani pracuje?
– Tak, w sklepie.
- Zarabia?
- Zarabiam.
- A pan Marian pracuje?
- Tak, na budowie, wszystko dobrze.
- Dostaje wypłatę?
- Całkiem dobrą.
W końcu nie wytrzymuję:
- O co chodzi? Właśnie słyszałem pani rozmowę z dziennikarzem. Że sprzedacie nerkę za rozsądne pieniądze!
- No tak. Chcemy telewizor wymienić, może remont zrobić. A jak coś zostanie, to na wakacje pojechać. Poza tym Marian ma dwie nerki, ja też dwie. To jeszcze auto kupimy!
Dodam, że pan Marian ma zakaz prowadzenia samochodu.

Markowi i Gośce zadaję to samo pytanie. Odpowiedzi są tak samo różne, jak ich aparycja. Marek, facet potężny. Ponad 120 kilo, prawie dwa metry, siła w łapie do przeciągnięcia Kamaza załadowanego mokrym żwirem. Gosia, kobieta drobna. Figura bliższa gimnastyczce niż pani dźwigającej ciężary w olimpijskiej kategorii superciężkiej. Pytanie: Boisz się?

– Gdybym się bał, nie miałbym czego szukać w tej robocie. Ale i tak, myślę o tym. Jak to rozwiążę? Jak się zachowam? To jest wpisane w ten zawód: jedziesz, ale nie wiesz dokąd, do kogo, bez zapowiedzi. Często to kolonia na wsi albo ostatnie piętro w bloku bez windy. Czasem nie masz pewności, że wrócisz – przyznaje Marek.

– Wchodząc na melinę nie mam prawa pokazać, że się boję. Jesteśmy jak zwierzęta. Jeśli jedno zwierzę wyczuje, że drugie się boi, jest po zabawie. I jeśli oni, na melinie, wyczują mój strach, zagryzą mnie. Muszę wejść na pewniaka, rozstawić ich po kątach. Muszą widzieć we mnie autorytet. Nie oznacza to jednak, że nie czuję strachu. Czuję, boję się. Ty byś się nie bał? – pyta Gośka.

Kuratorzy dla dorosłych często porównują swoją robotę do pracy wychowawców w zakładach karnych. Bo jedni i drudzy pracują z takim samym, często trefnym materiałem ludzkim. Jest tylko jedna różnica: klawisz pracuje z bandytami na terenie więzienia. Na neutralnym gruncie, ma do pomocy kolegów. Kurator idzie w naturalne środowisko bandytów: do ich domów, melin. Nie ma przy sobie nic poza notatnikiem, długopisem i odstraszaczem psów.

- Prawo też do końca nas nie chroni. W artykule 226 kodeksu karnego jest wyraźnie napisane: "w trakcie czynności albo w związku z nimi". A co, jeśli na ulicy spotka mnie bandyta i zwyzywa od najgorszych? Prokuratura takie postępowania umarza, bo to na ulicy, a nie podczas wykonywania czynności. Agresja werbalna, prowokacje, zaczepki słowne – to jest nasz chleb powszedni. Jakbym miał zgłaszać sytuacje, w których podopieczny zwyzywał mnie od skurwysynów, musiałbym pisać co najmniej jedno zgłoszenie w tygodniu. Nie robię tego, by nie robić kolejnych kwitów. Szkoda czasu, nie zawracam przełożonym dupy pierdołami – mówi Marek.

Kiedyś pracował z człowiekiem, który miał 42 lata, a w zakładzie karnym przesiedział łącznie 16. Musiał wobec niego wykonać orzeczenie z bardzo restrykcyjnymi obowiązkami. Usłyszał: "Ty skurwysynu! Od dzisiaj oglądaj się za siebie! Mogłeś mi odpuścić, odpierdolić się ode mnie, ale jak chcesz się czepiać, to teraz czekaj na swoją kolej!".

Facet skazany przed laty za przestępczość zorganizowaną, z rozległymi kontaktami. Wiesz, że kroił samochody. Że udowodniono mu posiadanie broni palnej, a teraz masz podejrzenie graniczące z pewnością, że pistolet wciąż ma schowany za szafą albo pod podłogą. I co sobie myślisz, stojąc przed nim z długopisem i notatnikiem w dłoni? Radź sobie.

Marek: – Podstawowa zasada brzmi: nie bój się psa, który szczeka. Jeśli się wyłamiesz, jesteś przegrany. Już sam fakt, że jesteś na terenie człowieka, który w przeszłości miał „przybitą” zorganizowaną grupę przestępczą powoduje, że musisz być czujny, a jednocześnie pewny siebie. Nawet gdy rozmowa przebiega w dobrej atmosferze, spodziewaj się niespodziewanego. Gdy zaczniesz egzekwować niewygodne sprawy, pojawi się irytacja, złość, krzyki, agresja. Do rękoczynów niedaleko.

Marek pracował z człowiekiem, który zarzekał się, że jest czysty jak łza, że się zmienił i do bandyterki nie wrócił. Wszyscy wokół wiedzieli jednak, że jest inaczej. Niedługo później wpadł. Skazali go na dziewięć lat. Jeździł z ekipą po całej Polsce i robili mieszkania „na śpiocha”. Wiercili w ramie okiennej otwór. Wprowadzali wężyk i wpuszczali do mieszkania gaz. Ludzie spali po 48 godzin, a oni spokojnie ogołacali dom. Sprzęty, telewizory, biżuteria, oszczędności, samochody.

Gośka: – Najgroźniej jest, gdy mamy do czynienia z chorobami psychicznymi. Mamy podopiecznego – schizofrenika – niszczącego samochody, przecinającego opony. Jazda do niego jest bardzo niebezpieczna. Koleżanka zawsze bierze wtedy do asysty policję. Inny mój podopieczny miał z kolei w piwnicy cały arsenał poniemieckiej broni. Okazał się kolekcjonerem. Jeszcze inny spoliczkował moją koleżankę. Dlatego priorytetem jest ograniczanie ryzyka. Jeśli widzimy, że podopieczny jest pod wpływem alkoholu, od razu kończymy rozmowę, wychodzimy. Był pomysł, by na wywiady jeździć z alkomatem. Porzuciłam takie myśli szybko, bo alkomat wzbudzał niebywałą wręcz agresję. Nie było sztuką przebadanie człowieka, a późniejsze wyjście z jego domu. Raz chciałam zbadać podopiecznego. Usłyszałam wszystkie obelgi, do tego groźby pod adresem moim i moich dzieci. "Będą tu wszystkie leżeć! O tu, na dywaniku!" – wydzierał się skazany. Sprawa skończyła się na policji.

Anita:
Na posiedzeniu wykonawczym sędziemu czymś zalatywało.
- Przyznać się, kto pił? Bo zbadamy! - rzucił sędzia, ale nikt nie puścił pary z ust. Pod koniec padło to samo pytanie. A że na sali było już tylko dwóch delikwentów, jeden z nich wypalił:
- Może to od nogów. Ja sam sobie nie mogę z nimi poradzić.
Położył nas tym na łopatki. Przeszło do historii.

Aleksandra:
- Jaki zawód wykonuje twoja mama? - przedszkolanka spytała małego chłopca. - No tak dokładnie to nie wiem, jak to się nazywa. Ale wiem, że na literę "k" i że jeździ do różnych panów...

- Darek, opowiesz?
- Opowiem.

Była kiedyś taka sprawa. Ojciec molestował dziewięcioletnią córeczkę. W końcu przyszedł pan policjant, tata spakował trochę ciuchów i wyszedł skuty kajdankami. Sześć lat był spokój. Standardowo, bo pedofile przeważnie właśnie tyle siedzą. Szybko minęło. Odsiedział, co miał odsiedzieć. Zabrał z celi, co miał zabrać i wyszedł na wolność. Jednorazowego biletu autobusowego nie kupił. Kilkanaście przystanków przejechał. W końcu stanął przed drzwiami. Nie miał klucza, więc zapukał. Otworzyła 15-letnia dziewczyna.

Wyparcie powoli zmieniała w zapomnienie, gdy w drzwiach ujrzała wszystko to, co w jej życiu najgorsze. Człowiek, który brudnymi łapami i śmierdzącym oddechem zamienił jej wszystkie beztroskie lata w koszmar, wszedł jak do siebie. Bo przecież był u siebie. Dziewczyna bała się z ojcem mieszkać, więc zagospodarowano dla niej małe pomieszczenie na poddaszu. Pewnego dnia tata leżał w rozkopanym wyrze. Drapał się tam, gdzie przeważnie drapie się skacząc między dwudziestoma kilkoma darmowymi kanałami. Odpalał fajka od fajka. Zaprószył ogień. Cała kamienica zdążyła uciec.

Prawie cała. W malutkim, specjalnie zagospodarowanym pomieszczeniu na poddaszu, utknęła kryjąca się przed ojcem dziewczyna. Jedyna ofiara pożaru.

– Osoby skazane z artykułu 201 kodeksu karnego mają zakaz pracy z dziećmi albo są pozbawiane władzy rodzicielskiej, ale mogą wrócić do rodziny i mieszkać pod jednym dachem ze swoimi ofiarami. Taka luka, jak to się mówi. Chcesz jeszcze? – pyta Darek.

– Chcę.

Była kiedyś taka sprawa. Kobietę bił i gwałcił jej konkubent. Czasem przychodzili też jego koledzy. Wtedy bił on, a gwałcili wszyscy. Darek po jednym ze zdarzeń zrobił jej zdjęcia, pojechał na komisariat, zgłosił. Nic nie wskórał, bo procedura jest wszczynana z urzędu, jeśli dochodzi od przemocy w rodzinie, a sprawca mieszka z ofiarą. A jak nie mieszka, to pokrzywdzona musi sama to zgłosić. Darek namawiał panią Martynę do zeznań, ale strach przed zemstą ją paraliżował. Domowy ninja znów zaatakował, kurator nie mógł tego tak zostawić. Wypisał wniosek o odebranie dzieci. „Niech pani to zgłosi. On dostanie zakaz zbliżania się do was, a pani odzyska dzieci”. Dała się namówić. Złożyła. Wróciła do domu ze strachem i nadzieją. Darek odwiedził ją następnego dnia. Uważał, że jest gwarantem jej bezpieczeństwa. Nie spodziewał się, że w nocy konkubent pojawi się tu z kolegami. Że wszyscy zgwałcą Martynę. Uciekła w alkohol. Zmarła niedawno. Miała 33 lata. Obrażenia wewnętrzne. Uszkodzona wątroba. Ukochany i wóda.

- Do dziś nie skasowałem jej zdjęć z telefonu – przyznaje Darek.
- Rozumiem, że ten człowiek poniósł konsekwencje.
- Skąd. Umorzyli. Wczoraj się z nim widziałem, bo stara się, by dzieci do niego wróciły. Pokazałem zdjęcia prokuratorowi. Powiedział, że to chore, ale on ma związane ręce. Sytuacje, o których wspominam, to dramat polskiego systemu prawnego. Przepisy często zamiast chronić ofiary, pomagają sprawcom. A ja w takich chwilach zastanawiam się nad rzuceniem tej roboty. Mam kolegów w drogówce. Jadą na wypadek, w którym zginęły dzieci, a sprawcą jest pijany kierowca. Stawiają wtedy mur. Robią swoją robotę. Zabezpieczają miejsce zdarzenia i koniec. Nic więcej ich nie interesuje. A ja nie mogę sobie na to pozwolić. Bo moja praca polega na empatii. Gdy przychodzę na rozpoznanie do rodziny, muszę się wczuć. Nikt mi przecież nic nie mówi. Muszę zerknąć na rodziców, patrzeć na dzieci i wyczuć, że coś jest nie tak. Że za zamkniętymi drzwiami dzieje się tragedia. Wiedząc, jaka krzywda spotkała dziecko, nie mogę przyjść na dozór i powiedzieć: jedzenie jest, prąd jest, swoje zrobiłem, do widzenia.

Aż trudno uwierzyć, jak wiele jest dziur, sprzeczności, niedookreśleń w obowiązujących przepisach. W przypadku kuratorów rodzinnych sztandarowym przykładem jest kwestia "kontaktów". Polega to na tym, że na bazie orzeczenia sądu jeden z rodziców może widywać się z dzieckiem tylko w obecności kuratora sądowego. Dochodzi do sytuacji absurdalnych.

Darek: - Kontakty odbywają się na przykład w soboty, niedziele, święta. Od dwóch do dziewięciu godzin. I kurator ma brać w nich udział przez dziewięć godzin. Zero uregulowań dodatkowych. Rodzic wymyśla sobie, że chce w tym czasie pojechać z dzieckiem na basen. I co mam wtedy zrobić? Przebrać się w majtki i iść na basen? Zabronić nie możemy. Jeśli basen ma trybuny, możemy tam usiąść i patrzeć, jak ojciec uczy synka pływać. A po jakimś czasie matka składa skargę, że tatuś podczas nauki pływania podburzał syna przeciwko matce. A co, jeśli ojciec będzie chciał zabrać córkę na koncert zagranicznej gwiazdy, a bilet kosztuje 300 złotych? A co, jeśli zdejmie z bagażnika samochodowego dwa rowery i odjadą z dzieckiem w siną dal? Nie ma na ten temat ani słowa w przepisach. Można się śmiać, ale my jesteśmy przerażeni. Szczególnie po tym, co wydarzyło się w Warszawie. Podczas kontaktu ojciec powiedział kuratorowi, że musi iść z synkiem do toalety. Długo nie wracali, kurator się zaniepokoił. Okazało się, że ojciec popełnił rozszerzone samobójstwo. Otruł w tej toalecie siebie i syna. Co miał kurator wtedy zrobić? My tych ludzi nie znamy. Dostajemy papier z sądu i koniec. Przepisy w Polsce są często jak bomba z opóźnionym zapłonem.

Katarzyna:
Pukam, dobijam się, ale, jak zawsze, nikt mi nie otwiera. Słyszę jednak, że na pewno ktoś jest w mieszkaniu, więc upierdliwie dzwonię. Nagle słyszę dziecięcy głos docierający zza drzwi:
– Kto tam?
– Kurator.
Tupot małych stóp, dzieciak biegnie do pokoju. Po chwili wraca:
– Mamy nie ma w domu – mówi.
– To zapytaj mamy, kiedy wróci – proszę, wpatrując się w klamkę. Dzieciak znów biegnie do pokoju. Wraca.
– Mama powiedziała, że będzie jutro.

Jest jedno pytanie, które aż ciśnie się na usta: Po co? Zdecydowana większość kuratorów mogłaby znaleźć zupełnie inną pracę. Bez zagrożeń, lepiej płatną.

- Do tego zawodu w 99 procentach idą ludzie z misją. Chcący pomagać. Nikt nie idzie dla kasy albo kariery. Gdy tym ludziom zabiera się możliwość pomagania, zabiera się im często sens życia – mówi Gośka. – Od dłuższego czasu system robi z nas pracowników biurowych. Zamiast rozmowy i pracy z człowiekiem liczą się druczki do wypełnienia. Za dwa-trzy lata nie będziemy mieli czasu na wstanie od biurka. W 2015 zmieniło się prawo. Ograniczono kary w zawieszeniu z dozorem kuratora na rzecz kary ograniczenia wolności. W nowym układzie naszą rolą jest nadzorowanie wykonanie kary. Nie prowadzimy żadnych działań resocjalizacyjnych. Ruszyła chora maszyna: sprawdzamy tylko, czy człowiek wykonuje wyrok. Jeśli nie, dowiadujemy się, jaki jest powód i składamy wnioski o zarządzenie wykonanie kary. Zero pracy z człowiekiem. Maszyna. Pieczątki. A ja nie chcę być urzędnikiem. Nie na to się pisałam 15 lat temu.

- To nie jest jednostkowy problem. Coraz więcej osób jest rozgoryczonych, wypalonych. Chce odchodzić. Ja myślę o ogrodnictwie. To moja pasja, będę się cieszyła pracując z kwiatami. System wypala nas psychicznie i finansowo. Szuka się niedociągnięć, błędów. Nigdy nie jesteśmy chwaleni za sukcesy, nikt nie zwraca na nie uwagi. Gdy przychodziłam do pracy, było 20 osób na jedno miejsce. Teraz chętnych brakuje. Trudno się dziwić, skoro aplikant przez rok nie otrzymuje nawet najniższej krajowej. Człowiek po studiach idzie do pracy za grosze. Dochodzi do takich absurdalnych sytuacji, że podopieczni zarabiają często o wiele więcej niż kuratorzy. I się z nas śmieją. Po zdanej aplikacji, stajesz się kuratorem zawodowym bez żadnych szans na awans. Współczuję koleżankom, które mimo wykonywania nadludzkiej pracy czekają na to długimi latami. Słyszą: sorry, ale jest tylko jedno miejsce na okręg. A w okręgu czeka 60 osób. Kiedyś byłam pełna pasji i poświęcenia. Byłam zła, gdy przychodziły dni wolne. A teraz cieszę się, gdy przychodzi wolne – przyznaje Gośka.

Kuratorzy chcą założyć związek zawodowy. Walczą o polepszenie warunków pracy. O przywileje, bo choć są służbą, nie mają żadnych. O pieniądze też, ale przede wszystkim o narzędzia, których mogliby używać oraz po prostu: możliwość skupienia się na człowieku i jego rodzinie, a nie kolejnym papierze do szafy.

Darek, jadąc niedawno na wywiad, miał wypadek. Długo był na zwolnieniu, miał czas na przemyślenia. Mógł przejść do pracy w fabryce samochodów, na dodatek na stanowisku kierownika. Nie poszedł. – Zdałem sobie sprawę, że jestem już uzależniony od adrenaliny, od tych wszystkich sytuacji. Poza tym naprawdę mam poczucie misji. W tym zawodzie nie ma innych ludzi – mówi.

Marek: - Po prostu lubię to robić. Pomagać. Mam duże poczucie sprawiedliwości. Taką mam konstrukcję psychiczną, to moja misja. Gdybym nie pracował jako kurator, jestem pewien, że byłbym wychowawcą w zakładzie karnym albo w zakładzie poprawczym. Symptomy wypalenia zawodowego miałem już jednak po kilku latach pracy. Jak każdy w tej robocie. Praca jest niewdzięczna, trudna, specyficzna, jednak szalenie potrzebna, a my – niedocenieni. Niedawno miałem z tego wszystkiego, po trudnych czynnościach atak paniki. Pikawa mi waliła, myślałem że to już koniec. Na razie jestem zdrowy, ale byłem u psychologa. Powiedział: każdy ma w sobie naczynie na życiowy brud. Gdy się przepełni i wyleje choć jedna kropla, zdrowie się wali. To właśnie nastąpiło. A ja wciąż w tym siedzę i robię swoje. Kuratorzy mają problemy z nadciśnieniem, sercem, emocjami. Jestem tego przykładem, stres niszczy nas wszystkich.

Pytam Gośkę, oczywiście z niedowierzaniem, czy naprawdę myśli, że cokolwiek się zmieni.

- Nadzieja umiera ostatnia. Przede wszystkim marzę o tym, by w końcu zjednoczyło się nasze środowisko. Bez tego o zmianach możemy zapomnieć.
- A jak się nie uda?
- To wtedy pójdę w tuje.

Autorem zdjęcia otwierającego tekst jest Pan Marcin Rosowski, Zawodowy Kurator Specjalista dla osób Dorosłych SR Skierniewice.