Literacka Nagroda Nobla 2021. Akademia Szwedzka ogłosiła laureata

Przed ogłoszeniem werdyktu oczekiwano, że w tym roku nagroda trafi do autora spoza kręgu kultury zachodniej. Akademia Szwedzka w ostatnich latach podejmuje działania, aby szukać wybitnych pisarzy i poetów w różnych częściach świata, ponieważ dotychczas była w tym zbyt pasywna.

Ostatecznie nagroda trafiła do Abdulrazaka Gurnaha, który urodził się w 1948 roku na Zanzibarze w Tanzanii, gdzie spędzi łdzieciństwo i dorastał. W wieku dwudziestu lat wyemigrował na studia do Wielkiej Brytanii i mieszka tam do dziś.

W powieściach porusza bliski mu temat emigracji. Skupia się na tożsamości i doświadczeniu uchodźców. Przewodniczący komitetu noblowskiego Anders Olsson wyjaśnił, że Nagroda Nobla została przyznana Gurnahowi za to, że "bezkompromisowo i ze współczuciem zgłębia skutki kolonializmu oraz losy uchodźców, którzy znajdują się w otchłani pomiędzy kulturami i kontynentami".

Powieści Gurnah dalekie są od stereotypowych opisów i otwierają czytelnikom spojrzenie na kulturowe zróżnicowanie Afryki Wschodniej, która w wielu miejscach świata jest nieznana. Do najważniejszych należą: "Paradise" (1994), "By the Sea" (2001) oraz "Desertion" (2005).

- W literackim wszechświecie Gurnaha wszystko się zmienia - wspomnienia, imiona, tożsamość. Dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, że jego dzieła w sensie ostatecznym nigdy nie są skończone (…) Ta niekończąca eksploracja, napędzana intelektualną pasją, jest obecna we wszystkich jego książkach - powiedział Olsson.

Gurnah wykłada literaturę na Kent University, gdzie zajmuje się pisarstwem postkolonialnym oraz dyskursem związanym z kolonializmem. Zwłaszcza w odniesieniu do Afryki, Karaibów oraz Indii. Dwa lata spędził na Bayero University w Kongu.

Nagroda Nobla w dziedzinie literatury jest przyznawana od 120 lat. W tym czasie czterokrotnie wyróżniono po dwie osoby, a siedmiokrotnie w ogóle nie wyłoniono laureata. Wśród nagrodzonych znalazło się tylko 16 kobiet, w tym dwie Polki - Wisława Szymborska oraz Olga Tokarczuk.

Z resztą autorzy z Polski mają najwięcej literackich Nobli spośród Słowian - pięć. Nagrodzono także czterech Rosjan, jednego Serba oraz Czecha. Najczęściej wyróżniano jednak pisarzy i poetów anglojęzycznych - 30 razy, francuskojęzycznych oraz niemieckojęzycznych - po 14 razy.

"Precyzyjne określanie liczby noblistów według obywatelstwa, narodowości i obszaru językowego jest nieco zwodnicze. Isaac Bashevis Singer to Żyd polski, tworzący w USA w języku jidysz, znany na świecie z angielskich tłumaczeń. Elias Canetti to pisarz zaliczany do literatury austriackiej, z pochodzenia Żyd rumuński, obywatel brytyjski" - wyjaśnia Agata Szwedowicz z Polskiej Agencji Prasowej.

Najmłodszym jak dotąd literackim noblistą został Rudyard Kipling. Gdy przyznano mu nagrodę miał 42 lata. Z kolei najstarszą laureatką została Doris Lessing, którą nagrodzono w wieku 88 lat.

Pierwszym Polakiem, który otrzymał literacką Nagrodę Nobla, był Henryk Sienkiewicz. Światową sławę przyniosło mu napisanie "Quo vadis".

"Zaszczyt ten, cenny dla wszystkich, o ileż jeszcze cenniejszym być musi dla syna Polski!... Głoszono ją umarłą, a oto jeden z tysiącznych dowodów, że ona żyje!... Głoszono ją niezdolną do myślenia i pracy, a oto dowód, że działa!... Głoszono ją podbitą, a oto nowy dowód, że umie zwyciężać!" - powiedział autor, kiedy odbierał nagrodę w 1905 roku.

Niespełna dwadzieścia lat później, w roku 1924, Akademia Szwedzka wyróżniła Władysława Reymonta. Doceniono "Chłopów", których określono jako dzieło wyjątkowe we współczesnej literaturze. Epos, który dzięki bogactwu i prostocie ziemi, staje się absolutnie uniwersalny.

"W liście do Alfreda Wysockiego, polskiego posła w Sztokholmie noblista pisał: »Okropne! Nagroda Nobla, pieniądze, sława wszechświatowa i człowiek, który bez zmęczenia wielkiego nie może się rozebrać«" - przypomina Szwedowicz.

W 1980 roku Nobla otrzymał Czesław Miłosz. Tłumaczono, że to nagroda za "bezkompromisową wnikliwość w ujawnianiu zagrożenia człowieka w świecie pełnym gwałtownych konfliktów".

"Zawsze uważałem siebie, na przykład, za poetę dość hermetycznego, dla pewnej nielicznej publiczności. I co się dzieje, kiedy tego rodzaju poeta staje się sławny, głośny, kiedy staje się kimś w rodzaju Jana Kiepury, tenora albo gwiazdy futbolu? Naturalnie, powstaje jakieś zasadnicze nieporozumienie" - ocenił poeta w "Autoportrecie przekornym".

Kilkanaście lat później, w roku 1996, z nagrody mogła się cieszyć Wisława Szymborska. "Za poezję, która z ironiczną precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi ukazać się we fragmentach ludzkiej rzeczywistości" - tłumaczyła Akademia.

- Ja całe życie chcę być określoną osobą - osobą - natomiast teraz chcą ze mnie zrobić osobistość. I tu się nie dam. Dlatego, że instynkt mi mówi, że to jest niebezpieczeństwo... - powiedziała Szymborska w wywiadzie dla "Gazety Wyborczej". Sama nagroda i związane z nią wystąpienie publiczne było dla autorki trudnym przeżyciem.

Ostatnią autorką z Polski, która odebrała Nagrodę Nobla, jest Olga Tokarczyk. W swojej mowie, którą przedstawiła w 2019 roku, opisała świat pogrążone w chaosie narracji, który traci z oczy rzeczy najważniejsze. Czułość to coś, co jej zdaniem pozwala oglądać i opisywać świat.

- Czułość jest tą najskromniejszą odmianą miłości, jest spontaniczna i bezinteresowna, nie prowadzi do zbrodni ani zazdrości. (...) Jest tym trybem patrzenia, które ukazuje świat jako żywy, żyjący, powiązany ze sobą, współpracujący, i od siebie współzależny. (...) Dlatego wierzę, że muszę opowiadać tak, jakby świat był żywą, nieustannie stawającą się na naszych oczach jednością, a my jego - jednocześnie małą i potężną - częścią - tak noblistka zakończyła swój wykład.