"Dajn" znaczy wojna. Jak Buriaci walczą o swój naród, żeby nie umierać w Ukrainie

Bądź na bieżąco z wydarzeniami w Polsce i na wojnie w Ukrainie klikając TUTAJ

Noc z 21 na 22 września to w Buriacji odpowiednik francuskiej nocy św. Bartłomieja (potoczne określenie rzezi z 1572 r., dokonanej przez katolików na francuskich ewangelikach reformowanych - red.). Po przemówieniu Putina władze w jedną noc wcieliły do wojska pięć tysięcy mężczyzn - przeważnie z rejonów zamieszkałych przez rdzennych mieszkańców. W jednej z wsi zabrano wszystkich mężczyzn.

Umieralność wśród młodych chłopców z republiki w ostatnich miesiącach wzrosła o 93 proc. (w Petersburgu o 3 proc., a w Moskwie - 0 proc.). Buriacja zajmuje drugie miejsce wśród rosyjskich regionów pod względem liczby zabitych, ustępując pod tym względem tylko Dagestanowi. Z ogólnodostępnych źródeł wiadomo, że na wojnie w Ukrainie zginęło dotąd 336 osób z Buriacji (stan na koniec października). Tymczasem z położonego obok obwodu irkuckiego, gdzie mieszka ponad dwukrotnie więcej ludzi, pochodzi 78 zidentyfikowanych zabitych.

W przeciwieństwie do wielkich miast, mężczyźni z małych wiosek nie mogli nigdzie uciec. Niczym w czasach stalinowskich, w środku nocy przyszli po nich mundurowi, wyciągnęli z łóżek i zabrali płaczącym żonom.

- Tylko na podstawie ogólnodostępnych danych, wpisów w mediach społecznościowych, które analizujemy, widzimy, że w Ukrainie zginęło kilkaset osób z Buriacji. Tymczasem w republice mieszka mniej niż milion ludzi - mówi Wirtualnej Polsce Aleksandra Garmażapowa, prezeska Fundacji "Wolna Buriacja".

- Każdy już zna kogoś, kto zginął w tej wojnie. Tu chowają chłopca, który był na studiach rocznik niżej, tam innego - to znajomy koleżanki. I nagle rozumiesz, że wojna jest znacznie bliżej, niż się wydaje. Ludzie w Buriacji są niezadowoleni: dlaczego mamy ginąć my, dlaczego władze nie wysyłają żołnierzy z Moskwy? - relacjonuje.

Fundacja Garmażapowy powstała od razu po wybuchu wojny (24 lutego) na bazie ruchu "Buriaci Przeciwko Wojnie". Aktywistki zwróciły uwagę na ogromną liczbę rodzin, które zwracały się z prośbami o pomoc w odnalezieniu zaginionych, uratowanie ich z niewoli, pomoc w powrocie do domu czy ucieczce. Dlatego aktywistki zaczęły od pomocy wojskowym w zakończeniu kontraktu z wojskiem.

- Było dużo żołnierzy kontraktowych z Buriacji. Dlaczego? Rosyjskie regiony żyją w biedzie, są całkowicie zależne od Moskwy, nie ma tu pracy. Służba kontraktowa w wojsku była dobrą opcją dla mieszkańców. Buriacja leży na granicy, obok Mongolii i Chin, więc zawsze były tu jednostki wojskowe. Dla wielu służba miała charakter cywilny: ludzie chodzili do jednostek jak "do pracy", zamiatali plac, maszerowali, uczestniczyli w szkoleniach, przekładali papierki i wieczorem wracali do domu - opowiada Garmażapowa.

Jak mówi, wielu z tych, którzy zwrócili się po pomoc, do ostatniego dnia nie wiedziało, że wojna z Ukrainą będzie wojną na pełną skalę. Jednostki z Buriacji przerzucono na zachód w ostatniej chwili.

- Zwrócił się do nas jeden Buriat, żołnierz, dobrze zorientowany w polityce, w swoim czasie popierał ukraiński Euromajdan. Kiedy wiosną wywieziono ich z obwodu kijowskiego do Białorusi, oświadczył: "Dziękuję, do widzenia, będę bronić ojczyzny, ale nie do końca rozumiem, dlaczego mam jako faszysta wtargać się nocą do obcego kraju. Nie zamierzam w tym uczestniczyć" - opowiada Garmażapowa.

Złożył wypowiedzenie. Skuto go w kajdanki, pokazano przed szeregami innych żołnierzy jak przestępcę. Był jednak uparty i mimo nacisków udało mu się rozwiązać umowę.

- Dzwonił do mnie. I zawsze opowiadał historię, jak zajęli jedną z wiosek w obwodzie kijowskim. Tam 5-letni chłopczyk miał ból brzucha, nie mogli wezwać pogotowia, ponieważ okupowali to terytorium. I dziecko umarło. Płakał, szczególnie jak wypił. Mówił: "Też mam dzieci. Widzę wciąż, jak płacze ta matka, jak leżą zwłoki dziecka. Zrozumiałem, że chłopak umarł przez nas" - wspomina prezeska fundacji.

W stacjonującej w Buriacji 36. Armii dowódcą był generał Walerij Sołodczuk - mający ukraińsko brzmiące nazwisko - który opowiadał o rzekomo "faszystowskich" Ukraińcach. W wojsku działa propaganda, a funkcjonariusze FSB pilnują, by nawet w prywatnych rozmowach opinie żołnierzy nie odbiegały od linii propagandy.

- A mój uparty (podopieczny - red.) opowiadał znajomym Buriatom: jacy naziści? Czy wy wiecie, że Zełenski jest Żydem, rosyjskojęzycznym, a do pierwszej klasy poszedł w Mongolii? Podobno szczególnie to ostatnie działało na wyobraźnię - mówi Garmażapowa.

Rodzina znanego specjalisty z dziedziny matematyki Ołeksandra Zełenskiego rzeczywiście przez kilka lat mieszkała w Erdenecie, drugim co do wielkości mieście Mongolii. W niektórych biografiach ukraińskiego prezydenta można też znaleźć informację, że w dzieciństwie mały Wołodymyr potrafił mówić po mongolsku.

Czyli w języku, który Buriaci rozumieją bez tłumaczenia.

Rosyjska inwazja na Ukrainę na pełną skalę przed wieloma Buriatami postawiła problem związany z własną tożsamością, językiem i kulturą - twierdzi Garmażapowa. Powód? Odmieniany przez wszystkie możliwe przypadki postulat "denazyfikacji Ukrainy".

O Ukrainie Buriaci może wiedzą niewiele, ale za to sami na co dzień mierzą się z ksenofobią Rosjan - szczególnie gdy podróżują do centralnych regionów kraju i słyszą wyzwiska w stylu: "łajza wąskooka".

- Ludzie nie rozumieją, o co walczą, a zgony widzą. Codziennie w republice jest po kilka żołnierskich pogrzebów. A dlaczego mamy walczyć o język rosyjski w Ukrainie, skoro sami zapominamy swój język buriacki? - pyta Garmażapowa podkreślając, że ponad połowa Buriatów jest całkowicie zrusyfikowana. Kazachowie i Ukraińcy, których ona zna, starannie pielęgnowali swój język ojczysty po rozpadzie ZSRR, "a te republiki, które pozostały w Federacji Rosyjskiej, nadal są w sytuacji, w której kontynuowana jest sowiecka polityka rusyfikacji".

Tak, szef republiki Aleksiej Cydenow jest Buriatem i w trakcie poprzedniej kampanii wyborczej obiecał nauczyć się języka buriackiego. Minęło pięć lat - i nic z tego. Cydenow jest bardziej zajęty tym, by wykonać "plan mobilizacji".

- Nawiasem mówiąc, pierwszym szefem Buriacji po rozpadzie Związku Sowieckiego był Rosjanin Leonid Potapow, i on doskonale mówił po buriacku - opowiada szefowa "Wolnej Buriacji". - Tak samo przewodniczący parlamentu Buriacji Władimir Pawłow jest Rosjaninem, mówi po buriacku, bo dorastał w buriackiej wsi Szeberte. Wiem, że Pawłow podróżuje z delegacjami do wsi buriackich i lubi tak trollować swoich urzędników: zaczyna rozmawiać po buriacku z miejscowymi i wydaje rozkazy, które jego podwładni muszą spisać. A jego buriaccy podwładni go nie rozumieją! - zaznacza.

Tym czasem plan Cydenowa z mobilizacji stał się najbardziej brutalną łapanką "mięsa armatniego" w Rosji i wywołał exodus Buriatów do Mongolii czy Kazachstanu. 28-letni Jewgienij Szarafutdinow z Ułan-Ude wyjechał do Mongolii zaledwie dwa dni po ogłoszeniu mobilizacji. - Od razu zrozumiałem, co się szykuje, wyjechałem, mając w kieszeni 2000 rubli i 10 dolarów. Spotkałem cudownych ludzi, znalazłem w Mongolii pracę. Zarabiam 20 dolarów dziennie, połowę płacę za hostel, oszczędzam na ciepłe ubrania. To mój pierwszy wyjazd za granicę - zdradza.

- Jeśli wcześniej ok. 80 proc. mieszkańców Buriacji popierało wojnę, to teraz stosunek się zmienił - dziś to pół na pół. Być może zmienia się sytuacja w całej Rosji; zwłaszcza etniczni Buriaci zdali sobie sprawę, że są traktowani gorzej niż inni. I że Rosja im nie współczuje - uważa Garmażapowa.

Dalsza część artykułu pod materiałem wideo

- Teraz nawet w codziennych rozmowach w Buriacji mówi się o wymianie jeńców. Ludzie są wściekli, pytają, dlaczego Buriatów się tak rzadko wymienia? Dlaczego "kadyrowcy", jeśli zostaną schwytani, natychmiast są wykupywani z niewoli, rosyjskich jeńców wymienia się na Ukraińców, ale nikt nie chce Azjatów? - pyta retorycznie.

Dziś Garmażapowa pomaga uciekinierom, którzy schronili się w Kazachstanie. - Na spotkanie przyszło 60 osób z Buriacji. Tylko jeden był etnicznym Rosjaninem, reszta to Buriaci. Kiedy zapytałam, dlaczego uciekli, odpowiedzieli: "Od razu zrozumieliśmy, że Buriatów zabiorą jako pierwszych" - wspomina.

Mimo że Fundacja "Wolna Buriacja" w sposób otwarty wspiera Ukrainę, sama Buriacja z Ukrainą prostych stosunków nie ma. To dlatego, że wszystkich rosyjskich żołnierzy mających azjatycką urodę Ukraińcy nazywają "Buriatami", obok "kadyrowców" zarzucając im szczególne przywiązanie do "wielkorosyjskiej" ideologii, brak kultury, grabieże i masakry ludności cywilnej.

Paradoksalnie, taki mit Buriata wytworzyła sama rosyjska propaganda. W 2015 roku powstał materiał o 20-letnim czołgiście z Buriacji Dorży Batomunkujewie, "bohaterze Donbasu", co w ukraińskiej sieci wywołało setki memów na temat "walecznych Buriatów Putina". W kwietniu wizerunek Buriata stał się brutalny, bo przypisano mu zbrodnie w Buczy - choć Fundacja "Wolna Buriacja" przeprowadziła własne śledztwo i znalazła mniej niż dziesięć nazwisk buriackich wśród żołnierzy tam stacjonujących. Nie ma też danych, by te osoby popełniały przestępstwa - w przeciwieństwie do spadochroniarzy z Pskowa, którzy brutalnie rozstrzeliwali cywilów i są z krwi i kości Rosjanami.

- Paradoksalnie, były premier i były minister obrony Ukrainy Jurij Jechanurow jest etnicznym Buriatem, zawsze to podkreślał - opowiada Garmażapowa. - Znamy się z nim dobrze, wiosną bardzo się martwiłam, że po takich wzmiankach o Buriatach w mediach ukraińskich on będzie miał problemy. Ale nie, jest traktowany jakby osobno od tych Buriatów z telewizji. On dobrze mówi po ukraińsku, był szefem proeuropejskiego rządu, Ukraińcy przyjęli go jako swojego, ukraińskiego Buriata. Dla nich Jechanurow jest częścią ich społeczeństwa - podkreśla.

Tym niemniej, Ukraińcy zaczynają dostrzegać pracę zespołu "Wolnej Buriacji". - Jestem bardzo wdzięczna Ukraińcom za mówienie, że w tej wojnie chodzi o pozbycie się rosyjskiej przeszłości kolonialnej. Ukraińcy to dobrze zdefiniowali, w przeciwieństwie do wielu rosyjskich opozycjonistów. A jeśli imperium toczy wojnę imperialną, to zawsze używa tych, których im nie szkoda, czyli inne mniejszości narodowe. Dlaczego prowadzimy wojnę z Ukraińcami, z którymi Buriaci nigdy nie mieli problemów? To Putin stworzył ten konflikt własnymi rękami. Dla mnie jest to ludobójstwo zarówno narodu ukraińskiego, jak i buriackiego - twierdzi Garmażapowa.

Człowiekiem, który nagłośnił kwestię ludobójstwa rdzennych narodów Rosji, jest były mongolski prezydent Cachiagijn Elbegdorż. Po rozmowie z przywódcą Narodowo-Demokratycznego Ruchu Buriackiego Dorżo Dugarowem opublikował wideo, w którym wezwał Putina do zaprzestania wojny i zapewnił Buriatów, Kałmuków i Tuwańczyków (inne buddyjskie narody Rosji), że Mongołowie przyjęliby ich z otwartym sercem. Wideo wyemitowało CNN i inne światowe media, które zwracały uwagę na nieproporcjonalny udział Buriatów i innych ludów rdzennych Rosji w wojnie.

- Mongołowie zawsze postrzegali Buriatów jako swoich braci, choć jako część Federacji Rosyjskiej zapomnieliśmy o naszym języku, o naszych tradycjach. Jestem niezmiernie wdzięczna Mongołom za to, jak pomogli, jak otworzyli drzwi w pierwszych dniach mobilizacji, zaoferowali różne możliwości. Nigdy nie powinniśmy zapomnieć, co Mongołowie zrobili dla nas w tym trudnym momencie. Bo tak naprawdę Rosja, która formalnie jest ojczyzną Buriatów, potraktowała nas jak najbardziej okrutnie, a pomagali nam Mongołowie i Kazachowie - podkreśla.

Sama podziwia, jak Mongołowie upominają się o Buriatów, kiedy Rosja odbiera im prawa, zaczynając od wielkiego terroru w czasach stalinowskich.

- Przez długi czas nie wiedziałam, kim są moi przodkowie - opowiada historię rodzinną. - Aż któregoś dnia przeglądałam z moją krewną album. Nagle ona pokazuje zdjęcie pięknego buddyjskiego lamy i mówi: "To jest nasz przodek, rozstrzelali go latach 30-tych". I jak gdyby nigdy nic, szybko przerzuca kartkę - wspomina.

Garmażapowa podkreśla, że Buriaci byli jednym z najbardziej wykształconych narodów Rosji, dlatego dziś mieszkają w Stanach Zjednoczonych i Europie, w innych krajach świata. Teraz diaspora domaga się praw i prawdy dla własnego narodu. - Chcę sprawiedliwości. Patrzę na zdjęcie lamy i rozumiem, że moi przodkowie nie są zapomniani z powodu czasu, ale dlatego, że krewni woleli o nim szybciej zapomnieć, aby się uchronić! - konkluduje aktywistka.

Czytaj też:

Wielka strategia "dwóch wariantów" Putina rozsypuje się na naszych oczach

"Twój brat zginął jako terrorysta". Wstrząsające metody Putina. Tak werbują na wojnę

Igor Isajew dla Wirtualnej Polski