Czym się różni Zagłębiak od "Hanysa"?
Badania nad tożsamością mieszkańców Zagłębia Dąbrowskiego (Zagłębiaków) rozpoczęły Muzeum Zagłębia w Będzinie i Instytut Etnologii i Folklorystyki cieszyńskiej filii Uniwersytetu Śląskiego. To pierwsze tak kompleksowe, zaplanowane na kilka lat badania, które mają określić, na czym polega odrębność i odmienność tego regionu od Śląska i Małopolski.
Zagłębie Dąbrowskie to kraina historyczno-geograficzna obejmująca wschodnią część województwa śląskiego i zachodnią część małopolskiego. Historycznie Zagłębie Dąbrowskie jest częścią Małopolski. Najważniejsze miasta Zagłębia to Będzin - historyczna stolica regionu, Sosnowiec - obecna stolica i najludniejsze miasto, oraz Dąbrowa Górnicza.
Odrębność Zagłębia nie jest tak widoczna, jak w przypadku Śląska, ale istnieje. Świadczy o tym choćby irytacja Zagłębiaków, kiedy słyszą, jak mieszkańcy innych regionów mówią np. Sosnowiec na Śląsku. Zagłębiak jednak to nie Ślązak czy Małopolanin. Dzięki tym badaniom chcemy się dowiedzieć, dlaczego tak jest oraz czy istnieje rzeczywiście tożsamość zagłębiowska - powiedziała Dobrawa Skonieczna-Gawlik z działu etnografii będzińskiego muzeum.
Badania na terenie Zagłębia Dąbrowskiego prowadzono wcześniej w latach 60. Obecne będą jednak znacznie bardziej kompleksowe, oparte na precyzyjnych badaniach kwestionariuszowych przeprowadzonych z ok. 700 informatorami z różnych miast zagłębiowskich. Dotychczas ankieterzy przeprowadzili 115 wywiadów w Będzinie. Projekt zostanie zakończony w 2008 r.
Kwestionariusz zawiera 28 pytań, wiele z nich ma jednak charakter otwarty. Naukowcy pytają m.in. o to, gdzie się urodził informator i kim się czuje, jak Zagłębiacy są określani przez sąsiadów, o wzajemne zapożyczenia, zwyczaje i obrzędy związane ze świętami oraz uroczystościami rodzinnymi, jak zaręczyny czy ślub i wesele. Są też pytania o miejsca pielgrzymkowe, strój regionalny, o to, czy istnieje gwara zagłębiowska.
Według powszechnego stereotypu mieszkańcy Śląska i Zagłębia nie darzą się sympatią. Źródeł tych antagonizmów należy szukać m.in. w okresie zaborów, kiedy to Górny Śląsk należał do zaboru pruskiego, zaś Zagłębie - do rosyjskiego, co nasiliło różnice kulturowe między sąsiednimi regionami.
Zdaniem Skoniecznej-Gawlik, antagonizm ten jest obecnie znacznie słabszy i obecny raczej wśród starszego pokolenia. Wyjątkiem jest odwieczna nienawiść kibiców Zagłębia Sosnowiec i śląskich klubów piłkarskich. Kibice Zagłębia pozostają w sojuszu z Legią Warszawa, która na Śląsku jest bardzo nielubiana.
Różnice między Śląskiem i Zagłębiem dotyczą m.in. kultury pracy czy modelu rodziny. W śląskiej rodzinie kobiety zajmowały się domem, a mężczyźni pracowali, natomiast w Zagłębiu praca kobiet w przemyśle była rzeczą powszechnie przyjętą.
Do XIX wieku Zagłębie Dąbrowskie stanowiło integralną część Małopolski (z wyjątkiem krótkiej przynależności części regionu tzw. księstwa siewierskiego od XII do XV wieku do Śląska, oraz okresu 1793-1807, kiedy Zagłębie zostało przyłączone do tzw. Nowego Śląska).
Po Kongresie Wiedeńskim Dąbrowskie znalazło się w granicach zaboru rosyjskiego. W związku z odkryciem i eksploatacją węgla kamiennego oraz budową w 1859 r. kolei warszawsko-wiedeńskiej zaczął się tam tworzyć największy w Królestwie region przemysłowy.
W połowie XIX stulecia na powstający właśnie powiat będziński utarła się i przyjęła nazwa Zagłębie. Odrębność regionu została potwierdzona w okresie II RP, kiedy Zagłębie stanowiło część woj. kieleckiego i po II wojnie światowej, kiedy utworzono woj. śląsko-dąbrowskie. Do zacierania się różnic między obydwoma regionami przyczynił się m.in. duży napływ ludzi z zewnątrz, zarówno bezpośrednio po wojnie, jak i później.