Austriackie cienie nazizmu. Nie wszyscy Austriacy chcą wracać do wstydliwej przeszłości

W Niemczech właśnie trwa proces 93-letniego strażnika z Auschwitz. W Polsce pod doniesieniami na ten temat trwa dyskusja, czy używać wobec popleczników Hitlera i zbrodniarzy określenia "nazista". "Jacy naziści? Z kosmosu byli? Mówcie jasno: Niemcy to byli!" - denerwuje się internauta. Reszta mu wtóruje.

No właśnie: naziści czy Niemcy? Obóz nazistowski czy niemiecki? Zbrodnie nazistowskie czy niemieckie? Nadmierna poprawność polityczna? Stolica III Rzeszy była bezsprzecznie w Berlinie. Atak na Polskę 1 września 1939 przyszedł z zachodu. A sławetne "Hände hoch", czy "Arbeit macht frei" to z pewnością język niemiecki. Więc Niemcy? Niekoniecznie.

Nie wszyscy Niemcy byli nazistami. Przeciwnicy Hitlera zapełniali obozy koncentracyjne jeszcze przed wybuchem wojny: socjaliści, komuniści, "element niepewny politycznie", obok homoseksualistów i Żydów. Przy obojętności świata, w tym sąsiadującej z Niemcami Polski. Dopiero po pozbyciu się wrogów we własnym kraju, Hitler ruszył na podbój Europy. A z drugiej strony - gorących wielbicieli znalazł i poza granicami Niemiec. Szczególnie wielu w Austrii.

Odilo Globocnik, szef akcji "Reinhard" i wysiedleń na Zamojszczyźnie; Franz Stangl, komendant obozów w Treblince i Sobiborze; Otto Gustav von Wächter, gubernator dystryktu galicyjskiego i krakowskiego Generalnej Guberni - wszyscy byli obywatelami Austrii. Komisariat Rzeszy w Holandii był kierowany przez byłego kanclerza Austrii Arthura Seyss-Inquart, który sprowadził ze sobą z Austrii tylu współpracowników, że nazywano ich "Dunajskim Klubem". Szefem Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy był też Austriak, Ernst Kalltenburnner. Austriakiem był Adolf Eichmann, skazany na karę śmierci w Izraelu po tym, jak porwały go z Argentyny izraelskie służby specjalne. Ponad 1000 członków SS i policji z Austrii brało udział w pacyfikacji powstania w warszawskim getcie. Zresztą - po co szukać daleko - sam Adolf Hitler urodził się i wychował w austriacko-węgierskiej monarchii.

Austriaccy obywatele stanowili proporcjonalnie (do liczby ludności) największą grupę wśród personelu obozów koncentracyjnych i zagłady oraz na wyższych stanowiskach w SS - twierdził w swoich raportach Szymon Wiesenthal. Wiesenthal, urodzony w Buczaczu (wówczas Austro-Węgry) i mieszkający po wojnie w Austrii Żyd, za cel swojego życia obrał ściganie nieukaranych zbrodniarzy nazistowskich. To dzięki jego informacjom Izraelczykom udało się odnaleźć Eichmanna. Ale, mimo że Wiesenthal odnalazł i innych zbrodniarzy, mimo że często nie trzeba ich było wcale szukać, niewielu z nich odpowiedziało za swoje winy.

Zbrodniarze wojenni z Austrii - inaczej niż ci z Niemiec - w większości wypadków sądzeni byli przez sądy austriackie (a nie przez aliantów). Tylko nieliczni stanęli przed Trybunałem Norymberskim - m.in. Ernst Kaltenbrunner, który skazany został na śmierć (wyrok wykonano), podobnie jak Seyss-Inquart. A sądy austriackie były znacznie łagodniejsze. Przykładowo szef wiedeńskiego gestapo Otmar Trnka dostał półtora roku więzienia i dopiero po protestach byłych członków austriackiego ruchu opor orzeczono wobec niego nową karę pięciu lat (ale zwolniony został i tak wcześniej). Komendant policji w getcie w Borysławiu Josepf Gabriel został skazany na dożywotnią karę więzienia, ale ułaskawiono go już po dwóch latach odsiadki.

Podrzędniejsi funkcjonariusze dostawali jeszcze niższe kary - zakaz obejmowania określonych stanowisk, pozbawienia prawa wyborczego, grzywny, czy pozbawienia wolności w zawieszeniu - i kontynuowali kariery urzędnicze. W Austrii brakowało nieobciążonych ludzi do objęcia posad państwowych w odbudowywanym kraju, a i tak przy powszechnym poparciu nazizmu w tamtym pokoleniu, niewielu obywatelom przeszkadzała przeszłość ich urzędników, lekarzy, czy nauczycieli.

Zresztą rozpoczynająca się zimna wojna przyczyniła się do tego, że sprawa rozliczenia z nazizmem straciła na znaczeniu. W 1957 ogłoszona została generalna amnestia. Sprawa rozliczeń wróciła jeszcze na wokandę po porwaniu Eichmanna, ale potem znów przycichła. W 1965 roku wiedeński sąd uniewinnił Roberta Jana Verbelena, wysokiego oficera flamandzkiego SS, co oburzyło belgijskie społeczeństwo, bo w Belgii skazano go zaocznie na karę śmierci za zbrodnie na cywilach. Ostatni proces w sprawie nazistowskiej zakończył się w 1975 roku uniewinnieniem Johanna Vinzenza Gogla, strażnika z obozu w Mauthausen.

- Byli pierwszą ofiarą Hitlera - tak przez laty chcieli o sobie myśleć Austriacy - mówi dla Wirtualnej Polski Martin Pollack, austriacki pisarz i dziennikarz. - Przecież Wehrmacht wmaszerował, a Hitler włączył Austrię do Rzeszy. Anschluss. Tyle że większości obywateli ten Anschluss się wtedy podobał - dodaje.

Oczywiście nie wszyscy Austriacy byli nazistami, tak jak nie wszyscy Niemcy. Dla przeciwników znalazło się miejsce w zbudowanym od razu po inkorporacji Austrii obozie Mauthausen. Później trafiali tam więźniowie z całej Europy, również z obozu Auschwitz, w ramach "marszów śmierci". - Ale to była mniejszość - podkreśla Pollack. Wie, o czym mówi, bowiem od lat zajmuje się tematyką nazizmu austriackiego. Sam jest synem SS-mana, wnukiem przekonanych nazistów. Hitlera popierali na długo przed Anschlussem. I do końca życia. - Wielu Austriaków z tamtego pokolenia tak miało - opowiada Pollack. - Nie chcieli przyznać, że brali udział w zbrodniczym systemie. To oni byli "ofiarami" - zwycięskich aliantów, którzy okupowali ich kraj.

W latach 80. do szkoły chodził Stefan Schocher, dziennikarz z Wiednia. - Wiedzieliśmy o Eichmannie, o nazistowskich zbrodniarzach - mówi w rozmowie z WP. - To był główny temat na lekcjach historii w liceum - zaznacza. Ale - jak dodaje - "praktycznie nie mówiło się o austriackim nazizmie w czasach sprzed Anschlussu. O popularności nielegalnej wtedy NSDAP, wspieraniu Hitlera na wiele lat przed 1938".

Przez lata w Austrii starano się temat austriackiego nazizmu omijać. Przełomem był 1986 rok, kiedy okazało się, że kandydat na prezydenta, były sekretarz generalny ONZ Kurt Waldheim, należał do SA i być może sam popełniał zbrodnie wojenne podczas służby na Bałkanach.

Według Stefana Schochera milczenie to już przeszłość. Następne pokolenia odkrywają prawdziwą historię swoich dziadków i pradziadków, swojej ojczyzny. - Na pewno rozliczenie z historią przebiega u nas inaczej niż w Niemczech. Wolniej i mniej bezpośrednio - mówi Martin Pollack, który o swojej rodzinie napisał książkę. Dodaje jednak: - Chyba nikt u nas na poważnie już nie myśli o Austrii jako o ofierze.

Dziennikarz przywołuje przypadek miasteczka Rechnitz we wschodniej Austrii, gdzie w 1945 roku odbyło się masowe rozstrzelanie węgierskich Żydów, a potem zabici zostali robotnicy przymusowi, którzy zakopywali ich zwłoki. Przez lata mieszkańcy milczeli, kryli sprawców i nie chcieli wyjawić miejsca pochowania pomordowanych. Dzięki zaangażowaniu ich dzieci i ludzi spoza miejscowości, udało się odnaleźć część szczątków, a w miejscu masakry jest dziś muzeum i miejsce pamięci.

Rechnitz to nie wyjątek. Historycy, dziennikarze, lokalni działacze angażują się w odkrywanie brunatnej przeszłości Austrii. Ale przecięty Austriak niekoniecznie. W sondażu przeprowadzonego na zlecenie austriackiego dziennika "Der Standard" w 2013 roku, 61 proc. zapytanych oceniło, że Austriacy w wystarczającym stopniu rozliczyli się z nazistowskiej przeszłości, 39 proc. dostrzega nadal braki w tej dziedzinie. 42 proc. respondentów uważało, że pod rządami nazistów nie wszystko było złe. Przeciwnego zdania było 57 proc.

Skrajnie prawicowa austriacka Partia Wolności nieprzerwanie cieszy się dużym poparciem. W wyborach w 2013 roku zdobyła 20 procent głosów i jest trzecią siła w parlamencie.

Tytuł i śródtytuły pochodzą od redakcji.