90. rocznica powstania wielkopolskiego

Szansą na odbudowę Polski, podzielonej przez trzech zaborców, stał się wybuchu I wojny, w której Rosja, Prusy i Austro-Węgry uczestniczyły po przeciwnych stronach. Wydany w 1916 roku akt 5 listopada podpisany przez cesarza niemieckiego i austriackiego obiecywał utworzenie państwa polskiego na terenach Rzeczpospolitej odebranych Rosji. Nie zadowalał on jednak Polaków z zaboru pruskiego, ponieważ nie objął ich ziem. Mieszkańcy Wielkopolski rozpoczęli przygotowywania do powstania.

W lutym 1918 roku w Poznaniu powstała Polska Organizacja Wojskowa (POW) dla zaboru pruskiego. W lipcu utworzono sieć lokalnych Komitetów Obywatelskich. Pewnym impulsem do zbrojnego protestu stało się powstanie w Niemczech z jesieni 1918 roku. Jego działacze popierali wolną Polskę, lecz bez ziem zaboru pruskiego. Mimo to dzięki ich deklaracjom z więzienia w Magdeburgu zwolniono Józefa Piłsudskiego. 25 października 1918 Wojciech Korfanty wystąpił w Reichstagu z głośnym żądaniem przyłączenia do państwa polskiego wszystkich ziem polskich zaboru pruskiego oraz Górnego Śląska. W latach 1918-1919 Korfanty był członkiem Naczelnej Rady Ludowej (NRL) stanowiącej rząd Wielkopolski podczas powstania.

Po kapitulacji Niemiec w listopadzie 1918 roku w Poznaniu utworzono polską Straż Obywatelską (przekształcona później w Straż Ludową) pełniąca funkcję policji i Radę Robotników. W Wielkopolsce powołano sieć rad robotników i żołnierzy oraz komitetów obywatelskich (później rad ludowych), z Centralnym Komitetem Obywatelskim na czele, później przekształconym w Tymczasową Naczelną Radę Ludową. Polacy przejęli kontrolę nad Komendą Miasta i dowództwem V Korpusu w Poznaniu oraz w Jarocinie, Pleszewie, Ostrowie i Gnieźnie. Władze niemieckie zaś powołały siły wojskowe zwane Heimatschutz-Ost.

20 listopada premier Jędrzej Moraczewski w expose podkreślił wagę przyłączenie ziem zaboru pruskiego do Rzeczpospolitej. Także wielkopolski Polski Sejm Dzielnicowy poparł tę ideę i wybrał nowy skład Naczelnej Rady Ludowej i jej Komisariat. NRL był przeciwny walce zbrojnej, co postulowały konspiracyjne organizacje wojskowe. W odpowiedzi Niemcy zorganizowali demonstracje popierające łączność z Rzeszą, przybyły także nowe oddziały Heimatschutzu. W grudniu rząd polski zerwał stosunki dyplomatyczne z Niemcami i zdecydował o włączeniu posłów z zaboru pruskiego do sejmu.

26 grudnia 1918 roku do stolicy Wielkopolski przybył Ignacy Jan Paderewski i podczas uroczystej gali wygłosił mowę, która wywołała wielką manifestację patriotyczną. 27 grudnia Niemcy zorganizowali przemarsz wojsk przez Poznań. Popołudniu rozgorzały polsko- niemieckie walki o gmach policji, zakończone rozejmem. Następnego dnia Polacy opanowali dworzec, Pocztę Główną, Cytadelę, arsenał i część fortyfikacji, rozbrajając oddziały niemieckie.

Wydział Wykonawczy Rad Robotniczych i Żołnierskich dla uspokojenia sytuacji powołał polsko-niemiecką Komendę Miasta, zbojkotowaną przez POW. Dla zjednoczenia sił powstańczych, Komisariat NRL utworzył Komendę Główną Wojsk Powstańczych z kpt. Stanisławem Taczakiem na czele jako tymczasowym dowódcą powstania. Walki wybuchły także poza Poznaniem m.in. w Gnieźnie, Jarocinie, Środzie i Wrześni. 29 grudnia Polacy zdobyli m.in. Grodzisk Wlkp., Kórnik i Gostyń. Później opanowując Inowrocław i Ostrów siły polskie posuwały się w kierunku Kujaw i zdobyły m.in. Jarocin i Nakło, ważny punkt strategiczny.

3 stycznia Komisariat NRL podjął decyzję o przejęciu władzy i nazajutrz wydał dekret o powołaniu Wojciecha Trąmpczyńskiego na Naczelnego Prezesa Prowincji Poznańskiej i Prezesa Rejencji w Poznaniu. Do 5 stycznia powstańcy zajęli m.in. Kruszwicę, Rawicz i Inowrocław. Następnego dnia zajęli poznańskie lotnisko Ławica wraz z samolotami wykorzystanymi do tworzenia lotnictwa powstańczego. Trwały walki na Pomorzu m.in. pod Czerskiem i Kościerzyną, zaś dowództwo powstania dokonało podziału opanowanych ziem na 9 Okręgów Wojskowych.

Komisariat NRL objął władzę cywilną i wojskową nad powstaniem 8 stycznia 1919 roku. Wodzem naczelnym został gen. Józef Dowbor- Muśnicki. Nazajutrz rozpoczęto wprowadzanie Polaków do administracji. Równocześnie trwały walki na froncie południowym w rejonie Kąkolewa, Leszna i Kamionnej. Władze powstańcze zakazały oddziałom przekraczania linii Obry, zwracając się równocześnie do Romana Dmowskiego z prośbą o wsparcie w pertraktacjach o rozejm. 17 stycznia ogłoszono nabór do Armii Wielkopolskiej, podzielono także front na kilka odcinków.

25 stycznia powstańcy przerwali połączenia z Rzeszą i wprowadzili język polski do szkół. Dwa dni później rozpoczął się niemiecki atak w rejonie Bydgoszczy i Nakła. 28 stycznia Dmowski wygłosił na posiedzeniu Najwyższej Rady Państw Koalicyjnych mowę uzasadniającą prawa Polski do ziem zaboru pruskiego.

Po ciężkich walkach 2 lutego strony przystąpiły do rokowań. Polacy jednak odrzucili żądania rozwiązania Armii Wielkopolskiej, uznania praw Niemiec do Wielkopolski i zapłacenia odszkodowania. Równocześnie powstańcy zwyciężali w walkach w rejonie Noteci oraz Rawicza. Po rozmowach przedstawicieli rządu RP z Komisariatem NRL o reprezentacji zaboru pruskiego w Sejmie Ustawodawczym, zezwolono na udział 16 przedstawicieli Wielkopolski w obradach. 11 lutego Komisariat NRL rozwiązał wszystkie rady miejskie, ustalając termin wyborów samorządowych na 25 marca.

16 lutego 1919 roku w Trewirze podpisano układ przedłużający rozejm między Ententą a Niemcami, obejmujący także front wielkopolski. Armię Wielkopolską uznano za wojsko sprzymierzone. Rozejm nie określał daty wejścia w życie, a Niemcy pozostali na części spornych terenów. Dla nadzorowania rozejmu do Poznania przybyła delegacja Misji Międzysojuszniczej aliantów. Od 7 do 19 marca trwały trójstronne negocjacje pomiędzy stroną polską, niemiecką a przedstawicielami aliantów, jednak Niemcy zerwali rokowania.

23 marca odbyły się zwycięskie dla Polaków wybory do rad miejskich w Wielkopolsce. Następnego dnia Komisariat NRL skierował do rządu RP wniosek o utworzenie odrębnej administracji dla byłego zaboru pruskiego, zaakceptowany do czasu ustalenia granicy zachodniej. Rozbudowano również Armię Wielkopolską.

W kwietniu Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę o wyborach uzupełniających w byłej Prowincji Poznańskiej na 1 czerwca. 10 kwietnia Komisariat NRL wydał rozporządzenie o usunięciu niemieckojęzycznych napisów na urzędach i dworcach, zmianie nazw ulic na polskie oraz ustanowieniu 3 maja świętem państwowym. W tym czasie gen. Dowbor-Muśnicki zajął się rozbudową Armii Wielkopolskiej, liczącej wówczas ok. 70 tys. żołnierzy, złożonej z pułków strzeleckich, brygad kawalerii, pułków artylerii, dywizjonów lotniczych, pododdziału łączności i saperów oraz służby sanitarnej.

15 maja polski stał się jedynym językiem urzędowym, niemiecki pozostał językiem pomocniczym. 25 maja Armię Wielkopolską podporządkowano Naczelnemu Dowództwu WP, także Straż Ludową przekształcono w Wojska Obrony Krajowej. 1 czerwca w Wielkopolsce odbyły się wybory uzupełniające do Sejmu Ustawodawczego, w których zwyciężyło prawicowe Zjednoczenie Stronnictw Narodowych.

28 czerwca 1919 roku podpisano pokojowy traktat wersalski, który m.in. przyznał prawie całą Wielkopolskę Polsce. Do Rzeczpospolitej włączono także tereny zajęte przez powstańców oraz m.in. Leszno, Kępno, Rawicz i Zbąszyń.

10 lipca odbyły się obrady rządu RP z udziałem Komisariatu NRL, gdzie zdecydowano o powołaniu Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej. 1 sierpnia sejm przegłosował ustawę określającą m.in. proces unifikacji Wielkopolski z resztą kraju. Ministrem Dzielnicy został Władysław Seyda. W sierpniu rozwiązano NRL, a w listopadzie jej Komisariat. W sierpnia także stworzono w Poznaniu Dowództwo Okręgu Korpusu VII Wojska Polskiego.

Postanowienia traktatu wersalskiego weszły w życie dopiero w styczniu 1920 roku. Przejęto wówczas resztę przyznanym Polsce ziem Wielkopolski i Pomorza. Front Wielkopolski został ostatecznie zlikwidowany w marcu 1920 roku.