Wielka Sobota - dzień tradycyjnego poświęcenia wielkanocnych pokarmów

Sobota poprzedzająca Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego jest w Kościele katolickim czasem oczekiwania na przyjście Chrystusa Zmartwychwstałego i żałoby po jego śmierci. Wierni w tym dniu adorują Najświętszy Sakrament ukryty w Grobie Pańskim, przy którym tradycyjnie ustawiana jest „warta” pełniona zazwyczaj przez ministrantów, harcerzy, strażaków.

Tradycja katolicka mówi, że to właśnie tego dnia Chrystus zszedł do piekieł, by obdarzyć zbawieniem zmarłych, którzy trafili tam przed jego przyjściem. Teologowie tę scenę tłumaczą w ten sposób, że Jezus trafił nie tyle do piekieł jako miejsca kary, co do szeolu – miejsca pobytu wszystkich zmarłych. Było to według przekazów biblijnych miejsce smutku i zapomnienia, pozbawione obecności Boga. Chrystus pokonuje szeol, przywraca mu łączność z Bogiem i dokonuje zbawienia zmarłych w nim przebywających.

Wielka Sobota to również dzień święcenia pokarmów, które trafią potem na wielkanocny stół. Tradycyjnie w kościołach od rana kapłani święcą kosze, w których powinny znaleźć się takie pokarmy jak chleb, mięso lub wędliny, jajka, sól, chrzan oraz ciasto. Każde z nich ma osobną symbolikę: chleb stanowi pamiątkę cudownego rozmnożenia przez Jezusa chleba i ryb dla słuchających go ludzi nad Jeziorem Galilejskim; mięso ma zapewnić zdrowie oraz dostatek; jajko, czasem także w formie pisanki, stanowi symbol odradzającego się życia; sól jest znakiem oczyszczenia, prawdy, lecz także ma za zadanie odpędzać zło; chrzan w symbolice ludowej ma oznaczać siłę, zarówno fizyczną, jak i duchową; ciasto zaś ma symbolizować umiejętności i dążenie do doskonałości. Są to pokarmy niejako „obowiązkowe”, zaś wszelkie inne są różnicowane w zależności od tradycji lokalnej lub indywidualnych preferencji.

W koszyku ze „święconką” nie może również zabraknąć baranka, symbolizującego Chrystusa Zmartwychwstałego. Tradycja święcenia pokarmów, z których przygotowane będzie wielkanocne śniadanie, sięga średniowiecza, a do Polski trafiła około XIII-XIV w. Zwyczaj rozpowszechnił się niemal na terenie całego kraju, jednak na ziemiach włączonych do Polski po 1945 r. był nieznany, a na Śląsku i Kaszubach przez długie lata praktykowany był przede wszystkim przez bogatych gospodarzy i szlachtę. Wraz z przybyciem na te tereny mieszkańców Polski centralnej i wschodniej zwyczaj upowszechnił się.

Po zapadnięciu zmroku w sobotę rozpoczyna się Wigilia Paschalna, która przynależy jednak do obchodów Niedzieli Zmartwychwstania Pańskiego. Fakt ten wynika ze sposobu liczenia czasu przez Żydów w okresie ziemskiego życia Chrystusa – doba rozpoczyna się wraz z nadejściem nocy, a kończy się wieczorem dnia następnego.

Wigilia Paschalna jest najważniejszą liturgię w roku kościelnym i stanowi ona oczekiwanie na przyjście Chrystusa. Wigilia składa się z kilku mniejszych liturgii, które oparte są na bogatej symbolice związanej ze zmartwychwstaniem.

Wigilia Paschalna rozpoczyna się Liturgią Światła – przed kościołem rozpalane jest ognisko, które zostaje następnie poświęcone przez kapłana. Potem na dużej woskowej świecy – paschale – ksiądz kreśli znak krzyża, litery Α (alfa) i Ω (omega) oraz bieżący rok, mówiąc przy tym: „Chrystus wczoraj i dziś – Początek i Koniec, Alfa i Omega, do niego należy czas i wieczność, jemu chwała i panowanie przez wszystkie wieki wieków. Amen”. Dodatkowo kapłan wbija w paschał symbolicznych pięć gwoździ (gron), oznaczających rany Chrystusa i modli się słowami: „Przez swoje święte rany jaśniejące chwałą niech nas strzeże i zachowuje Chrystus Pan”. Paschał jest zapalany od ogniska i w uroczystej procesji wprowadzany do ciemnego wnętrza kościoła. Od paschału rozpalane są pozostałe świece, a kapłan rozpoczyna Exsultet, uroczystą pieśń wielkanocną.

- Ta noc, która zapada nad ziemią jest wielka i święta. W ciemności człowiek czuje się źle, nic nie widzi, nie widzi drugiego człowieka, jest sam i ponadto nie widzi też wyjścia. W tę ciemność świątyni wnosimy światło i rozjaśnia ono ciemność. Tym samym dla świata jest zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. W jego światłości możemy wyjść ze swojej samotności, ze swego strachu i zobaczyć innych ludzi – tłumaczy ks. prof. dr hab. Stanisław Araszczuk z Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu.

Następnie rozpoczyna się Liturgia Słowa Bożego, podczas której wygłaszane jest dziewięć czytań – siedem ze Starego Testamentu i dwa z Nowego. Liczba czytań może być zmniejszona, lecz koniecznie musi być wygłoszony fragment Księgi Wyjścia mówiący o wyjściu narodu wybranego z Egiptu, ewangelia o zmartwychwstaniu Chrystusa oraz epistoła z Listu św. Pawła do Rzymian. Po Liturgii Słowa Bożego przychodzi czas na Liturgię Chrzcielną, podczas której wierni odnawiają przyrzeczenie chrztu świętego. Kapłan zanurza wówczas paschał w chrzcielnicy, co jest dla Kościoła potwierdzeniem prawdy o chrzcie jako sakramencie, w którym umieramy wraz z Chrystusem i powstajemy do nowego życia dzięki zmartwychwstaniu.

Tłumaczy to św. Paweł – „Czyż nie wiadomo wam, że my wszyscy, którzyśmy otrzymali chrzest zanurzający w Chrystusa Jezusa, zostali zanurzeni w jego śmierć? Zatem przez chrzest zanurzający nas w śmierć zostaliśmy razem z nim pogrzebani po to, abyśmy i my wkroczyli w nowe życie – jak Jezus Chrystus powstał z martwych dzięki chwale Ojca. Jeżeli bowiem przez śmierć, podobną do jego śmierci, zostaliśmy z nim złączeni w jedno, to tak samo będziemy z nim złączeni w jedno przez podobne zmartwychwstanie.” (Rz 6, 3-5)

Po Liturgiach Światła, Słowa Bożego i Chrzcielnej następuje Eucharystia. Tego dnia wierni mogą przyjąć komunię pod dwiema postaciami – chleba i wina, Ciała i Krwi Chrystusa. Dzięki temu, jak pisze Katechizm Kościoła Katolickiego, komunia nabiera pełniejszego wyrazu i doskonalej ukazuje się dzięki temu znak i wymowa przyjmowania Ciała i Krwi Chrystusa.

Ostatnim elementem Wigilii Paschalnej jest procesja rezurekcyjna ogłaszająca zmartwychwstanie Chrystusa, która może odbywać się bezpośrednio po komunii lub w niedzielę rano, przed pierwszą mszą świętą.