W Smoleńsku wciąż stoi krzyż i kamień

Od 2010 roku miejsce katastrofy smoleńskiej, w której zginęło 96 osób, w tym prezydent Lech Kaczyński i jego małżonka Maria, upamiętnia kamień i krzyż. Kwiaty składane są również przy brzozie, w którą uderzył samolot. Wciąż nie ma w tym miejscu pomnika.

W 2013 roku strona rosyjska zakwestionowała rozmiary projektowanego monumentu.

(WP, PAP, oprac.: mg)

Obecnie tablica na głazie podzielona jest na dwie połowy, po lewej stronie jest napis rosyjski, po prawej polski. Napis po polsku głosi: "Pamięci 96 Polaków, na czele z prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej Lechem Kaczyńskim, którzy zginęli w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem 10 kwietnia 2010 roku".

Strona rosyjska w 2011 roku zmieniła oryginalną tablicę ufundowaną przez Stowarzyszenie Katyń 2010. Uczyniła to przed rocznicą katastrofy, w kwietniu 2011 roku.

Oryginalna tablica była w języku polskim, a napis po informacji o upamiętnionych głosił, że zginęli oni "w drodze na uroczystości upamiętnienia 70. rocznicy sowieckiej zbrodni ludobójstwa w Lesie Katyńskim dokonanej na jeńcach wojennych i oficerach Wojska Polskiego w 1940 r". Władze rosyjskie twierdziły, że zmieniły tablicę, ponieważ była umieszczona bez konsultacji oraz dlatego, że była tylko w języku polskim.

W 2011 roku ogłoszony został, a 30 marca 2012 rozstrzygnięty międzynarodowy konkurs na opracowanie koncepcji pomnika upamiętniającego ofiary katastrofy. Zwyciężył projekt, którego autorami byli: Andrzej Sołyga, Dariusz Śmiechowski i Dariusz Komorek.

Według projektu pomnik to wysoki na dwa metry mur, na którym znajdują się nazwiska ofiar katastrofy. W murze ma być szczelina, przez którą widoczny będzie plac, a na nim platforma z granitu. Zgodnie z projektem pomnik ma długość 115,5 metra i wysokość 2 metrów. Wykonany ma być z czarnego diabazu.

W drugą rocznicę katastrofy, 10 kwietnia 2012 roku, w Smoleńsku odbyło się symboliczne wskazanie lokalizacji monumentu przez reprezentantów rodzin ofiar i członków polskiej delegacji rządowej. Wówczas też ustalono, że pomnik miałby zostać odsłonięty w kolejną rocznicę, 10 kwietnia 2013 roku.

28 czerwca 2012 roku w Moskwie rozmawiali o pomniku ministrowie kultury. Polskę reprezentował wówczas Bogdan Zdrojewski, Rosję - obecny minister Władimir Miedinski.

Zdrojewski przewidywał, że autorzy pomnika w połowie lipca 2012 roku uzyskają dostęp do terenu i rozpoczną badania mające określić warunki nośności i zakres prac konstrukcyjnych. Zapowiedział też dodatkowe sprawdzenie miejsca usytuowania pomnika, gdyż teren przylega bezpośrednio do miejsca katastrofy.

Zdrojewski wyrażał nadzieję, że prace związane z terenem uda się przeprowadzić w ciągu kilku miesięcy. Sam pomnik bowiem fizycznie powstaje w Polsce.

Jednocześnie w czerwcu 2012 roku polska prokuratura wojskowa oceniła, że zmiany na miejscu katastrofy nie są wskazane przed zakończeniem śledztwa. A w listopadzie 2012 roku Zdrojewski poinformował, że na życzenie rodzin ofiar katastrofy teren w Smoleńsku, gdzie ma stanąć pomnik, ma zostać jeszcze raz dokładnie sprawdzony.

W kwietniu 2013 roku gubernator obwodu smoleńskiego Aleksiej Ostrowski powiedział polskim mediom, że "trzeba znaleźć kompromis pomiędzy oczekiwaniami strony polskiej, a władzami obwodu".
Jak dodał, wziął pod uwagę głosy rosyjskich kombatantów II wojny światowej, którzy chcą, aby przed postawieniem pomnika teren zbadano i sprawdzono, czy nie znajdują się tam szczątki ofiar wojny.

Dwa miesiące później, 27 czerwca 2013 roku, minister Miedinski zapewnił, że strona rosyjska chce, aby pomnik stanął jak najszybciej. Powiedział, że do Polski wysłano mapy topograficzne terenu i dane o badaniach inżynieryjno-geologicznych. Według jego słów strona polska potrzebowała tych danych do wykonania szkicowego projektu pomnika.

Jednak polskie ministerstwo podało, że to brak postępów w udostępnieniu terenu przez stronę rosyjską opóźnia szanse na odsłonięcie pomnika. Strona rosyjska "otrzymała kompleksowy projekt monumentu, który powstał na bazie map i dokumentów otrzymanych od Rosji po miesiącach oczekiwań" - poinformował nasz resort. Przekazanie to nastąpiło na spotkaniu na szczeblu ekspertów 27 marca 2013 roku w Moskwie.

Według polskiego resortu strona rosyjska zobowiązała się do przekazania uwag do połowy maja, czyli planowanego kolejnego spotkania ekspertów. "MKDiN do tej pory nie otrzymało żadnych uwag ani komentarzy" - podało ministerstwo kultury i dziedzictwa narodowego 28 czerwca 2013 roku.

Spór o rozmiary pomnika wybuchł, według informacji strony polskiej, w 2013 roku. W regulaminie konkursu na projekt określono pewne parametry pomnika. Na etapie założeń konkursu poruszano bowiem sprawę bezpieczeństwa ruchu lotniczego, dlatego dopuszczalną wysokość pomnika ograniczono do 5 metrów.

Według polskiego ministerstwa po raz pierwszy konieczność korekty rozmiarów zwycięskiego projektu strona rosyjska zasygnalizowała podczas spotkania ministrów kultury w czerwcu 2012 roku. MKDiN przyjęło ją ze zrozumieniem i "w uzgodnieniu z autorami pomnika zaakceptowana została możliwość niewielkiego skrócenia długości", do granicy terenów prywatnych przylegających do terenu, jaki strona rosyjska wyznaczyła pod budowę pomnika. "Strona polska zadeklarowała możliwość skrócenia projektu do 80 metrów" - podało MKDiN.

W piśmie datowanym na 29 września 2013 roku strona rosyjska wystąpiła do MKDiN o skrócenie pomnika do wymiarów: 40x10x5 metrów. Polski resort odpowiedział, że nie może się z tym zgodzić, ponieważ "oznaczałoby to naruszenie warunków konkursu, zniszczyłoby proporcje pomnika i spowodowało zatracenie jego artystycznej koncepcji".

Według MKDiN ten wniosek strony rosyjskiej omawiano następnie podczas spotkań na szczeblu wiceministrów kultury i spotkań polsko-rosyjskiej grupy ekspertów. Był on też przedmiotem "nieustającej korespondencji" między resortami, prowadzonej na szczeblu wiceministrów i dyrektorów departamentów.

Tymczasem w Moskwie na konferencji prasowej 17 października 2014 roku Miedinski powiedział, że strona rosyjska otrzymała projekt pomnika o długości 100 metrów i jego realizacja jest niemożliwa z technicznego punktu widzenia, "gdyż naruszyłoby to przepisy bezpieczeństwa związane z ruchem samochodowym".

W 2015 roku, tuż przed kolejną rocznicą katastrofy, w rządowym rosyjskim dzienniku "Rossijskaja Gazieta" ukazał się obszerny wywiad z wiceminister kultury Rosji Ałłą Maniłową poświęcony kwestii pomnika, zatytułowany: "Pamięci nie mierzy się metrami". Maniłowa powiedziała w nim, że to "nie z winy strony rosyjskiej w ciągu ostatnich dwóch lat nie było jakichś poważnych postępów w tej kwestii".

Wiceminister zarzuciła przedstawicielom Polski, że "w zakończeniu konkursu przedstawili projekty pomnika i otoczenia wielokrotnie przekraczające powierzchnię przewidzianą w warunkach konkursu". Rosjanie "od momentu otrzymania projektu niejednokrotnie informowali polskich kolegów o niemożności instalacji pomnika o takich rozmiarach i konieczności jego skrócenia do 40 metrów długości" - powiedziała przedstawicielka ministerstwa.

W tym samym wywiadzie Maniłowa powoływała się na reguły bezpieczeństwa lotów, zatwierdzone plany rozwoju lotniska Siewiernyj. Powiedziała także, że projekt zaproponowany przez stronę polską obejmuje grunty będące własnością prywatną. Wskazała ponadto, że kombatanci, którzy nie zgadzają się z rozmiarami pomnika, zwrócili się do władz obwodowych, ponieważ na tym terenie mogą znajdować się szczątki ofiar II wojny światowej.

8 lutego 2016 roku Miedinski zarzucił ponownie stronie polskiej brak reakcji na propozycje rozmów ws. pomnika. Minister powiedział, że wiosną zeszłego roku jego resort skierował do MKDiN propozycję, "by usiąść przy stole rozmów". O tym, że w sprawie pomnika "piłka jest po polskiej stronie" i że Warszawa nie odpowiedziała na pismo wysłane wiosną, minister mówił także pod koniec stycznia w Polsce.

Jednak, jak powiedziała w marcu Polskiej Agencji Prasowej Urszula Ślązak, dyrektor Departamentu Współpracy z Zagranicą w MKDiN, ostatnie pismo rosyjskiego ministerstwa w tej sprawie wpłynęło do MKDiN 14 stycznia 2016 roku. Podpisała je p.o. dyrektora departamentu współpracy międzynarodowej Olga Andoniewa (nie sam minister). I na to pismo strona polska skierowała w lutym br. odpowiedź podtrzymującą dotychczasowe stanowisko, prezentowane wielokrotnie, zarówno podczas bezpośrednich spotkań, jak i we wcześniejszej korespondencji.

Pytana o kwestię napisu na pomniku, szefowa departamentu zaznaczyła, że "napisy na pomnikach i tablicach upamiętniających zazwyczaj podlegają wielostronnym ustaleniom" i ta kwestia również jest ujęta w rozmowach pomiędzy stronami.