Św. Barbara żyła pod koniec II wieku. Według legendy była ona córką bogatego poganina Dioskora z Nikodemii (lub Heliopolis) w Brytanii, który zamknął ją w wieży, utrudniając jej w ten sposób kontakty z chrześcijanami. Kiedy przekonał się, że mimo jego zakazów przyjęła chrzest i wiarę w Chrystusa, ojciec pozbawił ją życia przez ścięcie głowy w 306 r.
Po męczeńskiej śmierci św. Barbary bardzo szybko zaczął się szerzyć jej kult. Na Wschodzie już w VIII wieku umieszczono imię św. Barbary pod datą 4 grudnia w kalendarzu Kościoła greckiego (wraz ze św. Julianną) i Kościoła syryjskiego. Na Zachodzie, w czasach papieża Grzegorza I Wielkiego (590-604), istniało w Rzymie oratorium pw. św. Barbary - ulubione miejsce modlitwy papieża.
Imię św. Barbary zaznaczono pod datą 4 grudnia w kalendarzach z XI-XII wieku w Salzburgu, Eichstadt i Verden. Popularność kultu św. Barbary na Zachodzie wzrosła w okresie wypraw krzyżowych (XI-XIII w.). W Polsce najstarsze ślady kultu św. Barbary pochodzą z katedry krakowskiej. Można je znaleźć m.in. w kalendarzu XI-wiecznego Modlitewnika Gertrudy, córki Mieszka II. Pojawia się w nim data 4 grudnia z imieniem św. Barbary i Janiny.
Od XV wieku św. Barbara jest patronką Wydziału Teologicznego Akademii Krakowskiej. Obecnie jest patronką Akademii Górniczo-Hutniczej, a jej pomnik poświęcił Papież Jan Paweł II podczas ubiegłorocznej pielgrzymki do Polski. Najstarsze kazania o św. Barbarze pochodzą z XIII-XV wieku. Najliczniejsze kościoły pw. św. Barbary wznoszono na Śląsku, w Małopolsce i na Pomorzu. Do końca XVIII wieku istniały 104 kościoły lub kaplice oraz 165 ołtarzy św. Barbary.
O popularności kultu św. Barbary świadczy fakt, że jej imię było często nadawane przy chrzcie. Upowszechniło się zwłaszcza od XV wieku. Nosiła je żona Zawiszy Czarnego, potem księżniczki z rodu Jagiellonów oraz żony królów: Barbara Zapolya i Barbara Radziwiłłówna.
Tradycja obchodzenia Barbórki w Polsce pojawiła się w źródłach w 1354 r. Z końca XV wieku znana jest forma z dokumentu czeskiego Janusza, księcia oświęcimskiego: "Barbora"; ta forma imienia dała początek na Śląsku "Barborki" - później "Barbórki".
