Kryptologia dzisiaj. Centrum Szyfrów Enigma to jedyne takie miejsce w Polsce

Centrum Szyfrów Enigma im. Mariana Rejewskiego, Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego w Poznaniu otwarto 24 września 2021 r. Nowa placówka kulturalna na mapie stolicy Wielkopolski ma służyć m.in. promowaniu sukcesu polskich matematyków i ich wkładu w zwycięstwo aliantów w II wojnie światowej. Przyświeca jej hasło: "Prawdziwa historia. Wyzwanie dla umysłu".

Złamanie Enigmy w 1932 roku to jedno z ważniejszych osiągnięć naukowych XX wieku. Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski, którzy tego dokonali, są zaliczani do grona najwybitniejszych absolwentów Uniwersytetu Poznańskiego.

Celem CSE jest budowanie świadomości, że historia złamania szyfru Enigmy rozpoczęła się w Poznaniu. Instytucja ta odkrywa tajemnice i opowiada historie, które zmieniły bieg dziejów. Poprzez prezentowanie, jak wiedza, nauka, technologia i współpraca inspirują do wielkich odkryć, mają wpływ na naszą rzeczywistość.

Koszt projektu i budowy Centrum Szyfrów Enigma wyniósł prawie 30 milionów złotych. Z tej kwoty 10 369 996,44 złotych pochodziło z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Miasto przeznaczyło na to przedsięwzięcie około 16 milionów złotych, a ponad 4 miliony pochodziły z budżetu Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.

Lokalizacja Centrum Szyfrów Enigma w ścisłym centrum miasta przy ulicy Kościuszki i Św. Marcin, w gmachu Collegium Martineum, nie jest przypadkowa. Przed wojną to właśnie tam znajdował się oddział biura szyfrów Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, w którym pracowali matematycy: Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski, którzy zdołali złamać kod niemieckiej maszyny szyfrującej.

Celem projektu była adaptacja pomieszczeń na I piętrze budynku oraz zakup wyposażenia potrzebnego do działania muzeum. Opracowano i zrealizowano również treści multimedialne. Efektem końcowym była interaktywna ekspozycja, w której zastosowano zarówno nowoczesne technologie, jak i rozwiązania tradycyjne, takie jak dioramy, stanowiska warsztatowe i zadania dla zwiedzających z wykorzystaniem rekwizytów.

W tym miejscu zwiedzający mogą poznać historię i znaczenie kryptologii, matematyki i informatyki. Ekspozycja skupia się na roli złamania Enigmy w rozwoju współczesnych rozwiązań cyfrowych. Można tam zobaczyć działający model Enigmy, dzięki czemu odwiedzający mogą zrozumieć jej działanie i sposób szyfrowania wiadomości. Ekspozycja ta przedstawia również historię działań wojennych oraz rozwój nauk matematycznych, zwracając uwagę na związki między urządzeniami szyfrującymi a późniejszym rozwojem komputerów.

Zwiedzający mają do dyspozycji cztery ścieżki zwiedzania. Trzy z nich przystosowane są do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, w tym ścieżka z audiodeskrypcją, ścieżka z tekstem łatwym do zrozumienia oraz ścieżka z polskim językiem migowym. Goście z zagranicy mogą natomiast skorzystać z audioprzewodników w językach angielskim, niemieckim i rosyjskim. Dla najmłodszych dostępna jest Strefa Szyfrów, specjalne miejsce dla całych rodzin, które zachęca do samodzielnego poznawania i odkrywania tajemnic.

Odwiedzający CSE mogą przejść kurs poświęcony szyfrowaniu, poznać sposoby ukrywania informacji na działającej replice Enigmy oraz dowiedzieć się, jak rozpoczynała swoją działalność grupa polskich kryptologów i jaki był ich wkład w przebieg II wojny światowej. W Centrum znajduje się również ekspozycja poświęcona bardziej współczesnym zagadnieniom, takim jak programowanie i bezpieczeństwo w sieci. Dla zwiedzających przygotowano także atrakcje, które mogą przypaść do gustu najmłodszym, jedną z nich jest odwzorowanie fragmentu wnętrza niemieckiego U-Boota, wraz z pomieszczeniami szyfranta czy telegrafisty, czyli legendarnego okrętu podwodnego.

Dyrektor CSE zapewnia, że każdy znajdzie coś dla siebie. Dla zwiedzających niezainteresowanych matematyką przygotowano atrakcyjną wizualnie formę, prosty sposób przedstawiania skomplikowanych zagadnień oraz treści multimedialne. W CSE zainstalowano kilkadziesiąt monitorów, nakręcono filmy z prawdziwymi aktorami, skonstruowano repliki urządzeń do łamania szyfrów.

Ekspozycja oferuje możliwość szyfrowania i rozszyfrowywania kodów, korzystania z alfabetu Morse'a, rozwiązywania zagadek oraz zabawy z tzw. alfabetem sympatycznym. Jednak jeśli ktoś nie jest zainteresowany takimi atrakcjami, może pominąć te stanowiska i skupić się na innych atrakcjach.

W całej ekspozycji zagadnienia matematyczne przenikają się z narracją historyczną. Można tu też zobaczyć oryginalne eksponaty i pamiątki. Te znajdują się w sali wykładowej, która została urządzona w dawnej Sali Bursztynowej, usytuowanej z tyłu budynku. Wśród prezentowanych tam artefaktów znajdą się zdjęcia, dokumenty i inne przedmioty przekazane przez rodziny trójki kryptologów oraz rodzinę Maksymiliana Ciężkiego i innych osób związanych z historią łamania Enigmy.

W Centrum, poza możliwością indywidualnego zwiedzania, przewidziano również przeprowadzenie specjalnych zajęć dla grup zorganizowanych. Dodatkowym atutem jest fakt, że najmłodsi mogą skorzystać z oferty zajęć zgodnych z podstawą programową dla poszczególnych etapów edukacyjnych.

Placówka pragnie także stać się ważnym miejscem dla przedsięwzięć artystycznych. W trakcie weekendu otwarcia w wrześniu 2021 roku, zaprezentowano widowisko video-mappingu "Brzmienie szyfrów" oraz koncert Patryka Piłasiewicza i duetu Skalpel grającego nu jazz.

Centrum Szyfrów Enigma jest jedną z najnowocześniejszych placówek multimedialnych w Polsce. Ale Centrum to nie tylko edukacja, to również upamiętnienie dokonań polskich matematyków i budowanie lokalnego patriotyzmu. Wystawa CSE łączy narrację o polskich kryptologach z teraźniejszością – opowiadając również o zainicjowanym przez ich prace rozwoju świata cyfrowego.

W 2000 roku Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski zostali pośmiertnie odznaczeni Krzyżami Wielkimi Orderu Odrodzenia Polski, a w 2007 roku na ich cześć w Poznaniu odsłonięto, wykonany z patynowanego brązu, czterometrowy obelisk w kształcie graniastosłupa o podstawie trójkąta. Na każdej ze ścian wśród cyfr umieszczone są nazwiska kryptologów.