Plastik, plastikowi nierówny. Korzystajmy z tego, który jest najbardziej cyrkularny

Tworzywa sztuczne polimerowe wzbudzają w nas skrajne odczucia. Mimo iż często jesteśmy im przeciwni – nie da się ich całkowicie wyeliminować. Zabawki, sprzęt RTV i biurowy, ramy okienne, opakowania, no i butelki – można śmiało powiedzieć, że bez nich i wielu innych przedmiotów nie wyobrażamy sobie życia.

Coraz więcej firm stara się więc rozsądnie gospodarować plastikiem. Trend ten zyskuje także w oczach producentów, którzy ograniczają pakowanie produktów w tworzywa sztuczne.

Jednak plastik plastikowi nierówny. Jak sprawdzić, który nadaje się do recyklingu? Na co powinniśmy zwracać uwagę, kupując syntetyczne produkty i gdzie znaleźć informacje na ten temat?

Rozmowa z inż. Arturem Bartkowiakiem z Centrum Bioimmobilizacji i Innowacyjnych Materiałów Opakowaniowych, Wydział Nauk o Żywności i Rybactwa, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie.

Agnieszka Jarosz: Ponoć plastik jest jak cholesterol – często postrzegany jako ten dobry i zły. Jak rozpoznać ten właściwy i użyteczny?

Prof. dr hab. inż. Artur Bartkowiak: Trudno mówić o tworzywach sztucznych potocznie nazywanych plastikami, z jakich otrzymuje się wiele produktów codziennego użytku, m.in. opakowania, że są one albo dobre, albo złe. Wszystkie opakowania w tym wykonane z tworzyw sztucznych, szczególnie w przypadku pakowania żywności, spełniają podstawową funkcję, jaką jest ich ochrona i zabezpieczenie przed procesami starzenia się, w tym psucia mikrobiologicznego pakowanego produktu.

Tworzywa sztuczne mają tak silną pozycję na rynku opakowań do żywności dzięki swoim unikalnym cechom użytkowym, w tym doskonałym właściwościom barierowym i wysokim bezpieczeństwie dla użytkownika, przy jednoczesnej niskiej masie własnej produkowanych opakowań. Natomiast w przypadku odpadów opakowaniowych powinniśmy pamiętać o tym, że opakowania z tworzyw sztucznych mogą być w różny sposób dostosowane do procesów zagospodarowania odpadów tzn. mniej lub bardziej zgodnie z zasadami gospodarki w obiegu zamkniętym tzw. GOZ.

Każde opakowanie wykonane z tworzywa sztucznego powinno mieć stosowne oznaczenie liczba i/lub znak określające rodzaj materiału/tworzywa sztucznego z jakiego jest wyprodukowane dane opakowanie. W przypadku typowych tworzyw sztucznych, z jakich produkowane są opakowania do żywności, te najbardziej interesujące z punktu widzenia recyklingu, to:

1. PET – politereftalan etylenu, z którego m.in. produkuje się butelki do wody i napojów;

2. HDPE – polietylen wysokiej gęstości;

4. LDPE – polietylen niskiej gęstości;

5. PP – polipropylen.

Dokładne wzory oznakowania opakowań, wskazujące na poszczególne rodzaje materiałów, z których opakowanie zostało wykonane, zawarte są w rozporządzeniu z dnia 3 września 2014 r. w sprawie wzorów oznakowania opakowań.

Na jakie oznaczenia powinniśmy zwrócić uwagę, jak je odczytywać i gdzie je znaleźć, gdy kupujemy produkt w plastikowym opakowaniu?

Wszystkie opakowania plastikowe powinny mieć odpowiednie oznaczenia dotyczące rodzaju materiału, z jakiego są wykonane. Opakowania oznaczone numerami od 1 do 6 są w dominującej części złożone z jednego rodzaju materiału. Natomiast opakowania znakowane nr 7 powstały poprzez połączenie różnego rodzaju tworzyw sztucznych, co może utrudniać proces segregacji odpadów pod względem przydatności do recyklingu.

Oprócz oznakowań mówiących o rodzaju materiału, z którego dany produkt został wykonany, istnieją tzw. oznakowania ekologiczne.

Oznakowania ekologiczne mogą np. dotyczyć podatności na recykling, deklarować użycie materiału pochodzącego z recyklingu czy też wskazywać na biodegradowalność i/lub kompostowalność opakowania.

Mimo iż deklarujemy, że jesteśmy coraz bardziej ekologiczni, to jednak wciąż niewielu z nas sprawdza oznaczenia na plastikowych opakowaniach. Dlaczego?

Wynika to ze zbyt niskiej świadomości ekologicznej naszego społeczeństwa. Wiele osób nie zdaje sobie sprawy, że tworzywa sztuczne, czyli "plastik" to nie jest jeden i ten sam rodzaj materiału pod względem budowy i składu chemicznego. Opakowania są obecnie produkowanie z różnych tworzyw sztucznych i dlatego są oznakowane różnymi symbolami.

Często nie weryfikujemy, co i w jakim zakresie możemy i powinniśmy segregować w naszych gospodarstwach domowych w ramach ogólnej grupy odpadów zwanej plastikami. Brak właściwej segregacji w gospodarstwach domowych utrudnia, a w wielu przypadkach wręcz uniemożliwia właściwy dalszy rozdział odpadów bytowych na różne strumienie materiałowe, w tym szczególnie opakowań stanowiących podstawę efektywnego procesu recyklingu.

Jeśli już kupimy "dobre opakowanie" z odpowiednim oznakowaniem – czy to oznacza, że możemy być spokojni o swoje zdrowie?

Tak, zarówno właściwie oznakowane opakowanie, zgodne z obowiązującymi przepisami krajowymi, jak i znana marka producenta pakowanego produktu, która deklaruje posiadanie własnego wewnętrznego systemu weryfikacji jakości i bezpieczeństwa produkcji (np. zgodny z międzynarodowym standardem bezpieczeństwa żywności BRC lub międzynarodowym systemem BRC/IOP dla firm zajmujących się jednocześnie produkcją opakowań mających kontakt z żywnością) są dla nas konsumentów gwarancją naszego bezpieczeństwa.

Uzyskanie na przykład certyfikatu BRC IOP daje firmie międzynarodowe uznanie znaku jakości, bezpieczeństwa i odpowiedzialności za produkt. Wdrożenie i posiadanie BRC/IOP gwarantuje bezpieczeństwo wytwarzanych opakowań oraz spełnienie wszelkich wymagań prawnych i higienicznych.

Firmy coraz częściej dążą do tego, by ich butelki w całości wykonane były z odzyskanego plastiku. Przykładem jest Żywiec Zdrój, który wprowadził do obrotu opakowania rPET powstałe dzięki procesowi recyklingu. Kupując wodę w takiej butelce, nie musimy się martwić, że przyczyniamy się do zaśmiecania środowiska?

Proces recyklingu zużytych opakowań do żywności jest niezbędny w celu zapewnienia właściwej gospodarki surowcami naturalnymi, jakie, jak wiemy, występują na naszej planecie w ograniczonej ilości. Dlatego takich surowców jak ropa naftowa, gaz ziemny i węgiel nie można pozyskiwać jako materiały pierwotne w nieskończoność, gdyż doprowadzi to z jednej strony do kryzysu energetycznego i surowcowego przy rosnącej jednocześnie emisji gazów cieplarnianych takich jak dwutlenek węgla, które prowadzą do nieodwracalnych niekorzystnych zmian klimatycznych.

Czyli kupując pakowane produkty w opakowaniach z recyklingu, dbamy o naszą planetę i przyszłość kolejnych pokoleń. Natomiast firma stosująca takie materiały w większym stopniu uniezależnia się od deficytowych surowców i materiałów pierwotnych oraz ogranicza negatywne oddziaływanie własnej produkcji na środowisko naturalne.

Czy zamknięty obieg opakowań i te butelki w całości stworzone z innych butelek, czyli z recyklingu, są w pełni bezpieczne?

Co do zasady każde zaproponowane rozwiązanie wykorzystujące materiały z recyklingu jest bezpieczne przy spełnieniu obowiązujących wymogów i wytycznych bezpieczeństwa wynikających z właściwego sposobu zbiórki, magazynowania, przygotowania do ponownego użycia i przetwórstwa takiego materiału pochodzącego z recyklingu. Przestrzeganie, zarówno przez producenta opakowania, jak i producenta końcowego pakowanego produktu, szczegółowych obowiązujących zasad związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa wszystkich surowców stosowanych do produkcji opakowań oraz samego procesu pakowania jest gwarancją wysokiej jakości bezpieczeństwa higienicznego i zdrowotnego zarówno opakowania, jak i pakowanego produktu.

Z punktu widzenia przydatności materiału w postaci butelek PET do recyklingu bardzo istotna jest także odpowiedzialność i zaangażowanie konsumentów, w tym odpowiednie wykorzystanie samych opakowań i bezpośrednio po ich wykorzystaniu właściwa segregacja w domu i możliwe szybkie dostarczenie do miejsc, w których następują dalsze etapy procesu ich przetworzenia do postaci regranulatów dostosowanych do ponownego wykorzystania.

W przestrzeni publicznej słyszymy głosy, by zastąpić plastik szkłem lub kartonowym opakowaniem, a najlepiej zupełnie wyeliminować plastik. Czy to rzeczywiście najlepszy pomysł? I czy taka alternatywa dla plastiku byłaby korzystniejsza dla klienta docelowego i środowiska? Z wielu analiz wynika, że szkło – z powodu swojej wagi – jest mniej ekologiczne niż plastik.

Co do oceny oddziaływania na środowisko, faktycznie wszystko zależy od parametrów, jakie są uwzględnione podczas takiej analizy czy bezpośredniego procesu porównywania. Jeżeli spojrzy się tylko na jeden wybrany element, na przykład "czy trafiające bezpośrednio do środowiska odpady opakowaniowe są niebezpieczne dla organizmów żywych", porównując typowe materiały opakowaniowe z tworzywami sztucznymi, odpowiedź może wydawać się oczywista, że tworzywa sztuczne są bardziej niebezpieczne od szkła, metalu czy opakowań celulozowych takich jaka papier czy karton, gdyż nie ulegają one szybkiemu biorozkładowi i do tego mogą tworzyć w wyniku biokorozji różnego rodzaju mikroodpady.

Oczywiście w tym miejscu należałoby zapytać najpierw, dlaczego tak cenne odpady jak tworzywa sztuczne powstające z surowców pierwotnych trafiają do środowiska naturalnego? Czy to nie my sami jako konsumenci często odpowiadamy za ten stan rzeczy? Po drugie przy bardziej dogłębnej i poprawnej analizie środowiskowej, określającej wszystkie elementy mające wpływ na środowisko, na przykład przy ocenie cyklu życia (ang. life cycle assessment, LCA), wyniki są często inne od tych otrzymanych na podstawie uproszczonych, często opartych o stereotypowe, wybiórcze postrzegania źródeł zagrożeń środowiskowych.

W przypadku opakowań typu butelki do wody i napojów z wielu dostępnych analiz wynika jednoznacznie, że szkło jest mniej ekologiczne od plastiku i co ciekawe, zarówno jako produkt z surowców pierwotnych, jak i wtórnych pochodzących z recyklingu. Dlatego w przypadku porównywania oddziaływania różnych wyrobów na środowisko naturalne tak ważna jest właściwa analiza porównawcza, bazująca na pozyskaniu wiarygodnych danych źródłowych na wszystkich etapach procesu "życia produktu". Natomiast my sami powinniśmy wykorzystywać i powielać informacje tylko z potwierdzonych i zweryfikowanych naukowo źródeł.

W jakim kierunku, Pańskim zdaniem, będzie podążać zielona rewolucja w kontekście opakowań? Niedawno ukazała się informacja, że japońscy naukowcy wynaleźli bakterię, która potrafi rozkładać tworzywo sztuczne. Czy będziemy się kierować w stronę innowacji, czy raczej skupiać się na eliminacji i ograniczaniu tego, co wciąż produkujemy?

Obserwowana rosnąca świadomość ekologiczna społeczeństwa, producentów opakowań oraz pakowanych produktów prowadzi do ciągłych zmian w kierunku lepszej dla naszej planety, zrównoważonej i planowanej gospodarki surowcami naturalnymi. Tylko taka gospodarka da nam szansę jako ludzkości na przetrwanie i życie zgodnie z naturą. Coraz częściej obserwujemy zmianę postaw ekologicznych w całym łańcuchu wartości, gdzie odpady opakowaniowe są i będą w coraz większym stopniu traktowane nie jak niepotrzebne śmieci, tylko jak cenne surowce, które będzie można w zależności od rodzaju i sposobu segregacji wykorzystać do różnych celów.

Trend ten doprowadzi na pewno do lepszego projektowania obecnie stosowanych opakowań, m.in. tak aby były otrzymywane z jednego rodzaju surowca opakowaniowego, aby można było je poddać procesom efektywnego recyklingu, w tym najlepiej wielokrotnemu wykorzystaniu takiego materiału do produkcji tego samego rodzaju produktu, co jest szczególnie ważne w obszarze opakowań do żywności.