Nobel dla odkrywców wirusów wywołujących HIV i raka

Nagroda wynosi ok. 10 mln koron szwedzkich. Zur Hausen otrzyma połowę tej kwoty, a naukowcy z Francji podzielą między siebie pozostałą część.

Francuzka Francoise Barre-Sinoussi (ur. 1947) i jej rodak Luc Montagnier (ur. 1932) zidentyfikowali wirusa HIV, wywołującego u ludzi nabyty zespół niedoboru odporności (AIDS). Badania te dały podstawy do stworzenia testów wykrywających HIV oraz leków retrowirusowych, spowalniających rozwój AIDS.

Z kolei niemiecki badacz Harald zur Hausen (ur. 1936 r.) na początku lat 80. wykazał, że wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) wywołuje raka szyjki macicy, będącego jednym z najczęstszych nowotworów złośliwych u kobiet. W ten sposób podważył panujące w latach 70. XX wieku teorie na temat mechanizmów powstawania tego raka. Dzięki temu odkryciu możliwe stało się opracowanie szczepionki obniżającej ryzyko raka szyjki macicy.

Harald zur Hausen dowiódł, że DNA wirusa HPV integruje się z DNA komórek człowieka i można wykazać jego obecność w guzach nowotworowych odpowiednimi testami. Później okazało się, że raka powodują tylko niektóre wirusy z liczącej ponad 100 członków rodziny HPV (zwłaszcza wirusy HPV 16 i HPV 18).

Dzięki pracom zur Hausena udało się opracować szczepionkę, chroniącą przed wirusami powodującymi 95% zachorowań na raka szyjki macicy. W skali całego świata przewlekłe zakażenie HPV odpowiada za ponad 5% wszystkich nowotworów - oprócz raka szyjki macicy chodzi tu między innymi o raka sromu, penisa i jamy ustnej. To najbardziej rozpowszechniony wirus przenoszony drogą płciową - zakażonych jest od 50 do 80% populacji. Jego obecność można wykazać u 99,7% kobiet z histologicznie potwierdzonym rakiem szyjki macicy - rocznie odnotowywanych jest około 500 000 nowych przypadków.

Francoise Barre-Sinoussi i Luc Montagnier odkryli ludzkiego wirusa zespołu nabytego braku odporności - HIV. To on okazał się odpowiedzialny za tajemniczą chorobę, która ujawniła się w latach 80-tych XX wieku, powodując zanik odporności u wielu pacjentów. Powielanie się wirusa stwierdzono w limfocytach pacjentów we wczesnej fazie zespołu nabytego braku odporności (AIDS) oraz we krwi osób z zaawansowanym AIDS. Udało się także wykazać, że wyizolowany wirus w warunkach laboratoryjnych atakuje i niszczy limfocyty zdrowych osób oraz reaguje z przeciwciałami chorych.

Wirus HIV, który przenosi się poprzez kontakty seksualne i krew, zaburza działanie układu odpornościowego, intensywnie się namnażając i niszcząc limfocyty T.

Odkrycie Barre-Sinoussi oraz Montagniera miało kluczowe znaczenie dla walki z AIDS - między innymi udało się opracować testy wykrywające zakażenie, co umożliwiło na przykład badania przetaczanej chorym krwi. Okazało się, że chodzi o retrowirusa, czyli wirusa, który potrafi przepisywać własną informację genetyczną zawartą w RNA - na DNA. Umożliwia to enzym zwany odwrotną transkryptazą - blokowanie działania tego enzymu za pomocą leków sprawiło, że obecnie, przy właściwym leczeniu zakażeni HIV mogą żyć niemal równie długo, co osoby zdrowe. Nadal jednak nie ma skutecznej szczepionki przeciw temu wirusowi.

W 2007 roku nagrodą z dziedziny medycyny i fizjologii podzielili się Amerykanin włoskiego pochodzenia Mario Capecchi, Brytyjczyk Martin Evans i Amerykanin Oliver Smithies. Jak napisała w uzasadnieniu Komisja Noblowska, "nagrodę przyznano za wykorzystanie zarodkowych komórek macierzystych do modyfikacji genetycznych myszy, co pomogło zrozumieć udział genów w rozwoju zarodków, rozwoju organizmów dorosłych oraz w procesie starzenia się". Badania noblistów pozwoliły też wyjaśnić podstawy rozwoju niektórych chorób o podłożu genetycznym, a także poznać wrodzone skłonności do zapadania m.in. na choroby nowotworowe, układu krążenia, cukrzycę.

Kolejnych tegorocznych noblistów poznamy we wtorek. Wtedy Szwedzka Akademia ogłosi zdobywców nagrody w dziedzinie fizyki. Z kolei w środę ujawnieni zostaną nobliści z dziedziny chemii. W czwartek przyznany zostanie Nobel w dziedzinie literatury, a w piątek - Pokojowa Nagroda Nobla. Noblowski serial zakończy się w poniedziałek 13 października - nagrodą w dziedzinie ekonomii.

W tym roku w gronie kandydatów do otrzymania Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki wymieniany jest prof. Aleksander Wolszczan. Polski astronom w 1991 r. odkrył pierwsze planety poza Układem Słonecznym - w konstelacji Panny, 1300 lat świetlnych od nas, jedyne z dotychczas odkrytych, które są rozmiaru Ziemi. Życia na nich raczej nie ma, bo towarzyszą emitującej śmiertelne promieniowanie gwieździe neutronowej.

Duże szanse na zdobycie nagrody Nobla w dziedzinie chemii ma również prof. Krzysztof Matyjaszewski. Opracowana przez niego metoda kontrolowanej polimeryzacji rodnikowej jest szeroko wykorzystywana przy produkcji farb i lakierów. Szanse Polaka na zdobycie Nobla oceniane są jako wysokie.

Z polskich uczonych wyróżniono Noblem dwukrotnie Marię Curie- Skłodowską - raz z fizyki - wspólnie z mężem Piotrem Curie i Henri Becquerelem - i raz z chemii - za badania nad promieniotwórczością oraz odkrycie nowych pierwiastków: radu i polonu. Nobla w dziedzinie literatury dostali w 1905 r. Henryk Sienkiewicz, w 1924 r. Władysław Reymont, w 1980 r. Czesław Miłosz i Wisława Szymborska w 1996 roku. Z kolei Pokojową Nagrodę Nobla otrzymał w 1983 roku Lech Wałęsa.

Nagroda Nobla liczy już 107 lat. Jest najbardziej prestiżowym międzynarodowym wyróżnieniem, przyznawanym m.in. za wybitne osiągnięcia naukowe. Po raz pierwszy została przyznana 10 grudnia 1901 roku.

Pierwsze naukowe nagrody otrzymali w 1901 roku: w dziedzinie fizyki - niemiecki uczony Wilhelm Roentgen, odkrywca promieni X i ich praktycznego zastosowania, w chemii - Holender Jacob Van Hoff, twórca nowoczesnej chemii fizycznej, w medycynie - niemiecki bakteriolog Emil Behring, twórca licznych surowic i szczepionek, m.in. przeciwko tężcowi i błonicy.

Nagrody Nobla wywarły ogromny wpływ na rozwój nauki światowej w XX wieku, podnosząc również prestiż środowiska naukowego. Nobliści byli postrzegani nie tylko jako wybitni badacze i genialni odkrywcy, ale także jako wielkie autorytety moralne.

Nagrodą premiowano - mimo różnych kontrowersji w doborze kandydatów - rzeczywiste osiągnięcia naukowe, w tym pionierskie prace związane m.in. z rozwojem badań nad elektrycznością i falami elektromagnetycznymi, atomistyką, promieniotwórczością, fizyką cząstek elementarnych, kriogeniką, nowymi teoriami kosmologicznymi i astronomicznymi.

Idea Alfreda Nobla przetrwała cały burzliwy wiek XX. W ciągu minionego stulecia kilka razy jednak nie przyznano nagród - z powodu działań wojennych, braku kandydatów lub uchybień formalnych. Nie było nagród medycznych w latach 1915-1918, 1925 i 1940-1942. W 1916 roku, a także w latach 1931, 1939 i 1940-1942 nie przyznano nagród z fizyki. W chemii nie nagrodzono nikogo w latach 1916-1917, 1919, 1924 i 1940-42. W ciągu 100 lat istnienia Nagrody Nobla nie obyło się bez potknięć. Nie otrzymał nagrody, mimo wielokrotnego wysuwania jego kandydatury, francuski matematyk, przyrodnik i filozof Henri Poincarre, jeden z najwybitniejszych uczonych z przełomu XIX i XX wieku. Twórca teorii względności Albert Einstein dostał Nagrodę Nobla za marginalne w jego dorobku badania nad zjawiskiem fotoelektryczności.

Alfred Bernhard Nobel urodził się w 1833 roku w Sztokholmie. Staranna edukacja we Francji, Szwecji, Niemczech i Stanach Zjednoczonych oraz liczne podróże po świecie sprawiły, że już w wieku 17 lat Alfred biegle mówił po szwedzku, rosyjsku, angielsku, francusku i niemiecku. Od najwcześniejszej młodości był także miłośnikiem literatury, pisywał wiersze, z których większość pod koniec życia zniszczył.

Największy rozgłos i duże pieniądze przyniosło Noblowi wynalezienie dynamitu - materiału wybuchowego stanowiącego mieszankę nitrogliceryny i ziemi okrzemkowej . Swoje odkrycie okupił rodzinną tragedią. Podczas prac laboratoryjnych doszło do eksplozji, w której zginął m.in. młodszy brat Alfreda - Emil. Tragedia ta nie odwiodła jednak Nobla od dalszych prac. W efekcie w 1867 roku opatentował dynamit.

Nobel wynalazł także balistyt (pierwszy z serii prochów bezdymnych), skonstruował tzw. zapalnik (detonator) Nobla.

Nobel przypuszczał, że poprzez rozpowszechnianie dynamitu zapobiegnie wojnom, bo śmiercionośna broń zniechęci do nich. Jego kalkulacje okazały się błędne, dynamit wykorzystywano do zabijania i niszczenia. Odczuwając z tego powodu ogromne wyrzuty sumienia ufundował potem m.in. Pokojową Nagrodę Nobla. Chciał w ten sposób, chociażby po części, wynagrodzić ludzkości szkody wyrządzone zastosowaniem dynamitu.

Zainteresowania naukowe Nobla były bardzo szerokie - znał się nie tylko na chemii i fizyce, ale także na medycynie i fizjologii. Podobno zainteresował się tymi specjalnościami z powodu słabego zdrowia. Wierzył, że medycyna uleczy w przyszłości dolegliwości, które nękały jego i współczesnych, a jednym z dopingów dla nowych odkryć miała być ustanowiona przez niego Nagroda Nobla.

Pod koniec życia Alfreda Nobla jego majątek wynosił 31,5 mln koron szwedzkich (9,2 mln ówczesnych dolarów USA). Ostatnią wolą, złożoną 27 listopada 1895 roku w szwedzko-norweskim klubie w Paryżu, przeznaczył cały swój majątek na nagrody. Zarządził w testamencie, by co roku dochód ze spadku dzielić na pięć równych części pomiędzy tych, którzy szczególnie zasłużyli się ludzkości - fizyków, chemików, medyków, pisarzy i krzewiących pokój.

Alfred Nobel zmarł na atak serca 10 grudnia 1896 roku w swoim domu w San Remo. Kłopoty z egzekucją testamentu sprawiły, że nagrody po raz pierwszy przyznano dopiero w 1901 roku, w piątą rocznicę śmierci fundatora. Rok wcześniej egzekutorzy testamentu Nobla - dwóch młodych inżynierów Ragnar Sohlman i Rudolf Lilljequist - powołali Fundację Nobla, która miała administrować pieniędzmi. Nagrody Nobla są wręczane laureatom w kolejne rocznice śmierci fundatora - 10 grudnia, a ogłaszane ok. dwa miesiące wcześniej.

Od 1901 roku laureaci są wybierani co roku w dziedzinach: literatura, fizyka, chemia oraz medycyna lub fizjologia. Wręczana jest też Nagroda Pokojowa. Alfred Nobel nie ustanowił nagrody dla ekonomistów, którą przyznaje się dopiero od 1968 roku. Jej fundatorem jest Bank Szwecji.