Niebezpieczny Nobel

Pokojowa Nagroda Nobla bywa niebezpieczna dla jej laureatów, twierdzi prof. Ronald R. Krebs na łamach prestiżowego magazynu „Foreign Policy”. Wyróżnienie mające promować osoby i instytucje broniące pokoju, sprawiedliwości czy prawa człowieka, kilkakrotnie w historii stawało się przyczyną problemów dla tych, którzy je otrzymali. Tak stało się również w przypadku tegorocznego laureata tej nagrody - chińskiego dysydenta Liu Xiaobo.

Pokojowa Nagroda Nobla miała być przyznawana „osobie, która w największej mierze przyczyni się wzrostu braterstwa między narodami, zniesienia lub redukcji armii, a także prowadzenia i promocji kongresów pokojowych”. Po II wojnie światowej Komitet Noblowski zaczął rozumieć pokój znacznie szerzej. Doroczne nagrody pokojowe zaczęli otrzymywać ludzie, którzy sprzeciwili się reżimom łamiącym prawa człowieka i ograniczającym podstawowe wolności. Pokojowa Nagroda Nobla miała oznaczać moralne poparcie dla wybitnych jednostek, które opierają się nieludzkim rządom; zarazem miała stanowić rodzaj „immunitetu” dla tego, kto go otrzymał.

Autorytarne władze często reagowały jednak inaczej niż się spodziewano. Laureatów pokojowej nagrody Nobla zamiast większej swobody spotykały represje.

Liu Xiaobo został ogłoszony laureatem Pokojowej Nagrody Nobla w roku 2010. Nie przyjechał jednak na ceremonię wręczenia wyróżnienia. W więzieniu odsiaduje wyrok za działalność wywrotową i chęć obalenia systemu politycznego Chińskiej Republiki Ludowej. Pekin nie pozwolił na wyjazd do Oslo, gdzie co roku 10 grudnia odbywa się przyznanie nagrody, żonie Xiaobo - Liu Xia.

Liu Xiaobo urodził się w 1955 roku i jest profesorem literaturoznawstwa. Był przywódcą protestów na placu Tiananmen. Xiaobo podkreślał, że prawa człowieka są uniwersalną wartością, która nie jest obca chińskiej kulturze.

W uzasadnieniu stwierdzono, że Liu Xiaobo otrzymuje tegorocznego pokojowego Nobla za "jego długotrwałą i pokojową walkę o fundamentalne prawa człowieka w Chinach".

W 1991 roku Pokojową Nagrodę Nobla otrzymała Aung San Suu Kyi, przywódczyni birmańskiej opozycji. Wojskowa junta potraktowała to jako zastraszanie i wtrącanie się w wewnętrzne sprawy państwa. Skutkiem tego postanowiono siłą rozprawić się z opozycją. Zamknięto uniwersytety, przywódców organizacji prodemokratycznych osadzono w więzieniach i traktowano jako wrogów państwa. Sama Aung San Suu Kyi 14 z ostatnich 20 lat spędziła w areszcie domowym lub więzieniu. W ostatnim czasie birmański sąd przedłużył jej karę o kolejne 1,5 roku.

Po wyborach w listopadzie 2010 rząd postanowił o zwolnieniu z aresztu Suu Kyi.

Aung San Suu Kyi urodziła się w 1945 roku w Rangunie, jako córka wpływowego birmańskiego polityka, który walczył o niepodległość Birmy. Gdy miała dwa latka, zabito jej ojca. W wieku kilkunastu lat wyjechała z ojczyzny i kontynuowała naukę w Indiach i Wielkiej Brytanii. Podczas studiów w Oxfordzie poznała swojego przyszłego męża. Gdy w 1988 wróciła do Birmy, by opiekować się umierającą matką, była świadkiem krwawego stłumienia protestów prodemokratycznych. Tak rozpoczęła pokojową walkę o przestrzeganie praw człowieka w swojej ojczyźnie. Została przywódczynią Narodowej Ligi na rzecz Demokracji. Jej partia w wyborach z 1990 roku otrzymała 80% głosów. Wyników głosowania nie uznał jednak wojskowy rząd Birmy. W swojej ojczyźnie Suu Kyi cieszy się wielką popularnością. Nazywana jest po prostu "Panią".

10. grudnia 1989 roku pokojową Nagrodę Nobla odebrał XIV dalajlama - Tenzin Gyatso, duchowy i polityczny przywódca Tybetańczyków. W pół roku po tragedii na placu Tiananmen medal za promocję pokoju i braterstwa otrzymał człowiek, który przez chińskie komunistyczne władze musiał opuścić swoją ojczyznę, zaanektowaną wcześniej przez Armię Ludowo-Wyzwoleńczą.

Medal miał być nie tylko wyróżnieniem osoby, miał zwrócić uwagę świata na problem Tybetu i przestrzegania praw człowieka w Chinach.

– Jako wolny rzecznik moich zniewolonych rodaków, czuję, że moim obowiązkiem jest przemówić w ich imieniu […] Mówię by powiedzieć wam o smutnej sytuacji, jaka panuje obecnie w moim kraju i o aspiracjach mojego narodu, gdyż w naszej walce o wolność, jedyną bronią jaką dysponujemy jest prawda – mówił dalajlama w wykładzie podczas ceremonii odbierania nagrody.

Chiński rząd posiadał jednak środki znacznie skuteczniejsze – przynajmniej w krótkim terminie – niż prawda. W odpowiedzi na przyznanie dalajlamie Nagrody Nobla postanowił zastosować siłę, by zdławić pokojowe dążenia Tybetańczyków. Prześladowania sięgnęły nawet klasztorów buddyjskich. Aresztowano wielu Tybetańczyków. Zabroniono obchodzenia świąt w tradycyjnej formie. Mnisi nie mogli palić kadzideł, czy rzucać mąki (tsampy) w powietrze.

Do dziś Pekin bojkotuje kraje, których przywódcy decydują się na spotkanie z dalajlamą.

Tenzin Gyatso urodził się 6 lipca 1935 roku w niewielkiej tybetańskiej wiosce. Jego rodzice byli prostymi ludźmi. W wieku dwóch lat został rozpoznany, zgodnie z buddyjską tradycją, jako kolejne wcielenie 13. dalajlamy.

W wieku 15 lat objął polityczne obowiązki przywódcy Tybetańczyków. W 1959 roku został zmuszony do opuszczenia ojczyzny. Od tamtej pory pełni obowiązki głowy państwa na wychodźstwie. Jego siedzibą jest indyjskie miasto Dharamsala, choć podróżuje po całym świecie, promując buddyjskie nauczanie oraz pokojowe współistnienie religii.

Innym laureatem Nobla, któremu nagroda nie przyniosła ochrony przed prześladowaniami ze strony własnego rządu był Andriej Sacharow. Sacharow był fizykiem jądrowym, który długie lata pracował przy radzieckim programie nuklearnym. Był jednym z wynalazców radzieckiej bomby wodorowej. W latach 60. świadomy odpowiedzialności moralnej naukowców sprzeciwił się testom 100-megatonowej bomby wodorowej w powietrzu, obawiając się dramatycznych skutków ekologicznych. Po opublikowaniu w 1968 artykułu "Postęp, pokojowe współistnienie i wolność intelektualna" został odsunięty od wszystkich tajnych programów badawczych ZSRR. Naukowo zajął się wówczas fizyką teoretyczną. Zagranicą mówił o prześladowaniach jakich doświadczają dysydenci w ZSRR. W 1973 gdy został nominowany do nagrody bodaj po raz pierwszy, KGB poprzez tajne operacje próbowała zablokować przyznanie mu nagrody.

Ostatecznie otrzymał pokojową Nagrodę Nobla w 1975 roku. W grudniu 1979 roku po inwazji ZSRR na Afganistan wezwał państwa zachodnie do bojkotu olimpiady w Moskwie. To przelało czarę goryczy. Zasłużony dla potęgi ZSRR naukowiec trafił na zesłanie.

Był przetrzymywany w areszcie domowym w zamkniętym mieście Gorky. Uwolnił go dopiero Michaił Gorbaczow w 1986 roku. Sacharow zmarł 14 grudnia 1989 roku na zawał serca, w momencie w którym system komunistyczny w Europie chylił się ku upadkowi.

W 1988 Parlament Europejski ustanowił Nagrodę Sacharowa przyznawaną corocznie osobom i organizacjom działającym na rzecz praw człowieka i wolności.

Pokojowa Nagroda Nobla nie pomagała nie tylko bojownikom o prawa człowieka. Nie pomogła ona również drugiemu sekretarzowi generalnemu ONZ, Dagowi Hammarskjoeldowi, który otrzymał ją już pośmiertnie. Jego historia należy do najdramatyczniejszych kart w dziejach pokojowej Nagrody Nobla.

Hammarskjoeld urodził się w 1905 roku w rodzinie szwedzkich polityków. Po ukończeniu studiów z prawa i ekonomii rozpoczął karierę wyższego urzędnika. Szybko obronił również doktorat z ekonomii i przez lata pełnił wysokie funkcje w narodowym banku Szwecji. Pod koniec lat 40. Został dyplomatą i przedstawicielem Szwecji przy ONZ. W 1953 ku swemu zaskoczeniu został wybrany na sekretarza generalnego ONZ. Hammarskjoeld okazał się człowiekiem o niezłomnym charakterze. Nie ulegał naciskom mocarstw, które go wybrały do pełnienia trudnego urzędu. W chwilach gdy światowy pokój zdawał się wisieć na włosku, jak np. w trakcie kryzysu sueskiego, on pośredniczył w rozmowach między mocarstwami zachodnimi a blokiem komunistycznym i tzw. państwami rozwijającymi się (Trzecim Światem).

W 1960 zaangażował się w rozwiązanie konfliktu w Kongu. Ta kolonia belgijska, która dopiero co uzyskała niepodległość, pogrążyła się w chaosie wewnętrznym m.in. poprzez działalność obcych wywiadów i wojsk.

Działalność Hammarskjoelda nie podobała się ani ZSRR, ani dawnym mocarstwom kolonialnym. We wrześniu 1960 Chruszczow na forum ONZ domagał się rezygnacji sekretarza generalnego i zagroził bezpośrednim użyciem siły w Kongu. Hammarskjoeld się nie ugiął. Gdy przemawiał, delegacja ZSRR biła pięściami w stoły. Rok później, gdy leciał nad Kongiem by negocjować ze zwaśnionymi stronami, jego samolot spadł nad dżunglą. Śledztwa nie wyjaśniły sprawy. Z kilkunastu osób, które znajdowały się na pokładzie przeżył tylko jeden człowiek. W jego śmierć zamieszane mogły być zarówno mocarstwa zachodnie, jak i ZSRR. Hammarskjoeld był nominowany do pokojowej Nagrody Nobla jeszcze za życia. Jako jedyny został nią uhonorowany już po śmierci. John Kennedy miał powiedzieć po tych tragicznych wydarzeniach: „Teraz w porównaniu z nim zdaję sobie sprawę, jak małym człowiekiem jestem. Był największym mężem stanu w naszym stuleciu”.