Legendarna polska broń - karabin przeciwpancerny "UR"

Kilka lat po odzyskaniu niepodległości Polska stanęła u progu nowego niebezpieczeństwa: Związek Sowiecki zbroił się na potęgę. W latach 1928-1932 wprowadzano tam w życie "pięciolatkę", program gospodarczy mający doprowadzić do rozbudowy przemysłu zbrojeniowego. Cel osiągnięto i - chociaż z głodu zginęło kilka milionów ludzi - to Armia Czerwona stała się dumną posiadaczką wielu tysięcy czołgów. W Warszawie doskonale zdawano sobie sprawę, że jednym z pierwszych celów dla sowieckich czołgów będzie Rzeczpospolita. Zdobycie broni przeciwpancernej stało się polską racją stanu.

Polski wywiad zauważył zagrożenie sowieckimi czołgami dość wcześnie i już od końca lat 20. XX wieku szukano broni przeciwpancernej. W tym czasie mało kto w Europie zdawał sobie sprawę ze znaczenia czołgów. Większość państw zdecydowało się na rozwiązania połowiczne: do obrony przed czołgami miała służyć artyleria polowa, bardziej wyrafinowani postawili na armatki piechoty, bogatsi inwestowali w wielkokalibrowe karabiny maszynowe, a najbogatsi zastanawiali się nad specjalnymi armatami przeciwpancernymi. Polacy poszli zupełnie inną drogą - zaprojektowali cały system. Z dala od linii frontu czołgi wroga miała zwalczać artyleria, później do walki włączały się armaty przeciwpancerne, a gdy czołgów nie udawało się zatrzymać - do walki wchodziła indywidualna broń przeciwpancerna piechoty.

Ową "indywidualną bronią przeciwpancerną" miał zostać opracowywany właśnie karabin przeciwpancerny. Prace nad nim rozpoczęły się jeszcze w latach dwudziestych od badań nad... amunicją myśliwską. Zdawano sobie bowiem sprawę, że proste powiększenie karabinu nie przyniesie dobrych rezultatów. Skorzystano zatem z pomysłu niemieckiego inżyniera Hermanna Gerlicha, który pracował nad pociskami myśliwskimi wielkich prędkości.

Karabin przeciwpancerny UR wz.35 w zbiorach Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy fot. PAP/Tytus Żmijewski

Do tej pory, żeby udało się przebić pancerz, pociski musiały być nie tylko od niego twardsze, ale również jak najbardziej masywne. Broń przeciwczołgowa stawała się zatem coraz większa i cięższa. Polacy poszli inną drogą. Okazało się, że przebicie pancerza wcale nie jest konieczne! Zwykły ołowiany pocisk wystrzelony z bardzo duża prędkością trafiał w płytę pancerną, "przyklejał" się do niej i oddawał jej cała swoją energię. Po drugiej stronie pancerza naprężenia były tak wielkie, że pancerz pękał i tworzył rój odłamków, które raziły załogę czołgu. Sam pocisk po uderzeniu w pancerz dosłownie rozpływał się w powietrzu - to znaczy sublimował i zamieniał się w gaz.

W 1932 roku zaczęto pracę nad ostateczną wersją broni działającej wedle opisanej zasady. Skonstruował ją młody inżynier Józef Maroszek. Wyglądem zewnętrznym i zasadą działania przypominała stosowany w Wojsku Polskim karabin Mauzera wzór 1898. W 1935 roku nową broń przyjęto do służby i pod nazwą "karabin przeciwpancerny wzór 1935" skierowano... wprost do tajnych magazynów.

Gdyby bowiem przeciwnik był uprzedzony o posiadaniu takiej broni przez Polaków, mógłby się bardzo łatwo - i tanio - przed nią zabezpieczyć. Wystarczyłoby przed zasadniczym pancerzem wozu bojowego umieścić cienki metalowy ekran, który przyjmowałby na siebie energię kinetyczną pocisku. Takie ekrany pojawiły się zresztą na czołgach w czasie II wojny światowej.

Karabiny przeciwpancerne produkowano jako "karabiny eksportowe dla Urugwaju", stad też znane są one także pod kryptonimem "Urugwaj", "Ur" czy też "UR". Do jednostek wojskowych "Ury" trafiły w pierwszym etapie mobilizacji - w marcu 1939 roku. Nawet wówczas dbano o przestrzeganie tajemnicy. Karabiny wysyłano w oplombowanych skrzyniach z napisem: "sprzęt optyczny" lub "sprzęt optyczno-mierniczy". Otworzyć je można było jedynie na rozkaz ze Sztabu Głównego. Przestrzegano tego bardzo skrupulatnie - w przypadku naruszenia plomb, otwarcia skrzyń czy też zgubienia się skrzyni na stacji kolejowej (bo były i takie przypadki), Sztab Główny wysyłał specjalne komisje, w których skład wchodzili nawet pułkownicy.

Nie wiadomo, ile karabinów przeciwpancernych wzór 1935 trafiło do Wojska Polskiego. Oceny są różne i wahają się od 2 tys. do 5,5 tys. egzemplarzy. Były jednak bronią powszechną i często spotykaną. Żołnierzy zapoznano z nią tuż przed wybuchem wojny. Utrzymywanie kb ppanc. wz.35 w tajemnicy nie miało jednak wpływu na umiejętność posługiwania się nim. Jego zasada działania była bowiem taka sama jak wszystkich innych karabinów piechoty: Mauzera wz. 1898 czy też nowszego wz. 29. Mógł więc z nich korzystać każdy polski żołnierz, nawet taki, który służbę czynną odbył w armii zaborcy.

Własności kb. ppanc. wz. 35 były doskonałe: z odległości 300 metrów przebijały płytę pancerną grubości 15 milimetrów, a ze 100 metrów - 33 mm. Oznaczało to, że mogły być przez nie niszczone nawet najlepiej opancerzone czołgi naszych wrogów - niemiecki Panzer IV oraz sowieckie T-35. Felerem był niewielki zasięg karabinu oraz to, że nawet celne strzały nie zawsze były efektowne: czołgi jechały dalej nawet z ranną lub częściowo zabitą załogą.

Jednak wady te nie miały większego znaczenia. Obrona przeciwpancerna w Wojsku Polskim - co stanowiło wówczas ewenement na skalę światową - była bowiem rozwiązaniem systemowym. Polskie uzbrojenie przeciwczołgowe było bardzo nowoczesne i bardzo liczne - pod tym względem Wojsko Polskie ustępowało jedynie Wehrmachtowi. Było także bardzo efektywne: w 1939 roku niemieckim dywizjom pancernym ani razu nie udało się przełamać polskich pozycji obronnych, a niemieckie czołgi odnosiły sukcesy jedynie podczas pościgów za rozproszonymi polskimi oddziałami.

Historia karabinów przeciwpancernych wz. 1935 nie zakończyła się w 1939 roku. 886 sztuk wpadło w ręce niemieckie, również Sowieci zagarnęli nieznaną, najprawdopodobniej zbliżoną liczbę. Niemcy używali polskich karabinów w ataku na Francję, później zostały one zastąpione przez niemieckie "Panzerbüchse 39", podobną broń, którą Niemcy opracowali z kilkuletnim opóźnieniem wobec polskiego karabinu. W 1940 roku większość zdobycznych polskich karabinów Niemcy przekazali Włochom, którzy używali ich zarówno na froncie wschodnim, jak i w Afryce. Stąd trafiły na Bliski Wschód: podobno z jednego z kb. ppanc. wz. 35 afgańscy powstańcy zestrzelili w latach 80. sowiecki śmigłowiec. Ile w tym prawdy - nie wiadomo, faktem jest jednak, że już w XXI wieku żołnierze amerykańscy odkryli kilka sztuk polskiej broni w arsenałach Iraku.

Niemiecka rusznica przeciwpancerna Panzerbüchse 39 fot. Wikimedia Commons/Bundesarchiv

Polski karabin przeciwpancerny został wykorzystany również przez Sowietów. Nie do końca zrozumieli oni ideę lekkiego pocisku o dużej prędkości i postanowili... powiększyć polski karabin przeciwpancerny. Bezpośrednio skopiowali również konstrukcję zamka, opatentowanego przez inż. Maroszka. O ile polski kb. ppanc. wz. 35 ważył 9,5 kilograma, to sowiecki PTRD był dwa razy cięższy. Miał on przy tym niewiele większą przebijalność (zwiększyło ją dopiero wprowadzenie bardzo drogich pocisków z wolframowym rdzeniem). PTRD trafiły do Polski wraz z armią generała Berlinga, a wraz z nimi przybyła także rosyjska nazwa tego typu broni: rusznica przeciwpancerna. Pod takim też mianem "rusznica przeciwpancerna Ur" bywa znany także bohater artykułu.

Różnica pomiędzy "rusznicą" a "karabinem przeciwpancernym" jest jednak bardzo istotna. Rusznica - tak sowiecka PTRD, niemiecka PzB 39 czy brytyjska Boys - jest bowiem bronią zespołową, obsługiwaną przez kilku specjalistów i zastępującą armaty przeciwpancerne. Polski karabiny przeciwpancerny wz. 1935 to indywidualna broń przeciwpancerna, którą obsługiwać mógł każdy żołnierz i która uzupełniała asortyment przeciwpancerny Wojska Polskiego. Podobny sprzęt pojawił się w innych armiach dopiero kilka lat później, a dziś trudno wyobrazić sobie bez niego nowoczesne siły zbrojne.

A wszystko zaczęło się w Polsce.

Tymoteusz Pawłowski dla Wirtualnej Polski