Henryk Grynberg: polski rząd nie chce uchodźców? Dla nich to nawet lepiej

Adam Przegaliński: Choć z Polski wyjechał Pan na stałe w 1967 r., buntując się przeciwko cenzurowaniu pana twórczości, należałoby zaliczyć pana do pokolenia marca 68.

Henryk Grynberg: Cenzura okroiła moje opowiadanie w "Twórczości". Zrobiono to w porozumieniu z redakcją, ale bez mojej wiedzy. Usunięto takie żydowskie momenty, które są sednem mojego pisarstwa. Uciekłem, bo w Polsce nie mógłbym być więcej pisarzem.

Moja matka była dla mnie zawsze synonimem domu. Moim domem jest również Ameryka, gdzie po raz pierwszy poczułem się wolnym pisarzem i zaraz napisałem "Zwycięstwo", czyli ciąg dalszy "Żydowskiej wojny", którego w ówczesnej Polsce nie mogłbym napisać.

Czuję się rzecznikiem uchodźców marca 1968, choć uciekłem już w październiku 1967 roku. W „Pamiętniku 3” przytaczam wspomnienie Ireny Zabłudowskiej, której ojciec był "stuprocentowym" Polakiem. Napisała ona w biuletynie uchodźców "Reunion ‘68", że gdy w 68 roku usuwano ją z pracy, powiedziała dyrektorowi: "Jestem tylko pół Żydówką, więc przynajmniej pół etatu mi się należy". W tymże biuletynie Stefan Burg wspomina, że usuwając go z Politechniki Śląskiej, odebrano mu indeks i kazano zwrócić nagrodę rektorską, którą dostał za celujące wyniki w nauce. Pamięta "Judenlistę", na którą spoglądała sekretarka, gdy odbierała mu legitymację studencką. On teraz szuka w archiwach śladów tamtego urzędowego przecież postępowania i niczego nie znajduje, żadne śladu w papierach. I nikogo za tamto rasistowskie bezprawie nie ukarano, bo jak ukarać bez dowodów winy?

"Był dla mnie oazą żydowskiej kultury, do której instynktownie tęskniłem, na pustyni, gdzie w miarę dojrzewania byłem coraz bardziej samotny. Graliśmy głównie żydowską klasykę, z której uczyłem się być Żydem. Aktorzy - prawie wszyscy o pokolenie starsi ode mnie - byli żywym zabytkiem żydowskiej przeszłości. Czułem się jak w wehikule czasu, który pozwolił mi do niej wrócić. I jak wcześniej Franza Kafkę urzekły mnie duchy w żydowskim teatrze zaklęte". To cytat z "Pamiętnika 3". W ogóle teatr dał mi więcej niż Uniwersytet Warszawski, gdzie zrobiłem magisterium z dziennikarstwa. W tamtym czasie warszawskie teatry były znakomite, grały sztuki zachodnie, były moim oknem na świat. Teatr żydowski uczył mnie kultury żydowskiej, a teatr polski uniwersalnej.

Uwielbiałem sztuki Dürenmatta i Mrożka, którego poznałem osobiście na uchodźstwie. Był trudnym człowiekiem dla innych, ale mnie dobrze traktował i śmiem twierdzić, że lubił. Byłem również pod wielkim wrażeniem Hemingwaya, Camusa, Huxleya. I oczywiście Hłaski, który dokonał pierwszego wyłomu w polskim socrealizmie. Poznałem go w 1959 w Izraelu, a później przyjaźniliśmy się w Kalifornii. Gdy umarł zająłem jego miejsce - nie w literaturze, ale hurtowni blachy, gdzie pracował fizycznie. Opisałem to w "Uchodźcach".

Odwiedza mnie czasem we śnie. Ostatnio siedzieliśmy na ławce chyba w Tel-Awiwie nad morzem i on się zastanawiał, czy jechać do Polski, więc mu radziłem, żeby najpierw coś w Polsce opublikował i nawet podsunąłem odpowiednie wydawnictwo. Dzięki nieźle płatnej pracy fizycznej, którą po nim odziedziczyłem, zaoszczędziłem trochę pieniędzy, żeby zapisać się na stanowy Uniwersytet Kalifornijski w Los Angeles i zrobiłem magisterium z literatury rosyjskiej. Mam dyplom z podpisem Ronalda Reagana, który był wtedy gubernatorem. Dostałem asystenturę (associate professor) i miałem się doktoryzować, ale dałem się zwabić na państwową posadę do Waszyngtonu i długo uważałem to za wielki błąd, ale teraz nie żałuję, bo po dwudziestu latach służby, przeważnie w Głosie Ameryki, wziąłem wczesną emeryturę i stałem się pisarzem niezależnym pod każdym względem, a później widząc terror poprawności politycznej na uniwersytetach, wręcz cieszyłem się, że mnie tam nie ma.

Po angielsku piszę czasem artykuły, polemiki. Napisałem nawet parę artykułów w jidysz, ale językiem mojej literatury jest zawsze polski, bo żadnego nie znam tak intymnie.

To miał być żart. Z ziarnkiem prawdy, jak w każdym żarcie, bo publikuje się strasznie dużo taniej paplaniny. Na dowód, jak poważam prawdziwie utalentowane "kobitki", gorąco polecam świetnie spisane i bardzo ważne rozmowy Doroty Wodeckiej z Andrzejem Stasiukiem "Życie to jednak strata jest", oraz dokumetalną prozę Magdaleny Grzebałkowskiej "1945" i Moniki Sznajderman "Fałszerze pieprzu. Historia rodzinna".

Amerykaninem, Polakiem, Żydem - ta kolejność może się zmieniać. Mam potrójną osobowość. Nie rozszczepienie, ale scalenie potrójnej jaźni. Kulturowo jestem przeważnie Polakiem (czego Żydzi mi często nie wybaczają), uczuciowo i duchowo Żydem. Fizycznie i psychicznie a także kulturowo Amerykaninem. Jestem też potrójnie odosobniony: jako Żyd piszący po polsku, jako polski pisarz piszący na żydowski temat i jako pisarz piszący po polsku w Ameryce, ale to nie szkodzi, bo osamotnienie pisarzowi pomaga, a zresztą każdy samotnieje na starość.

Z całej rodziny Zagładę przeżył tylko pan i matka. Pisał pan, że w ukrywaniu się przed Niemcami pomogło wam z dziesięciu Polaków i że może tyle samo - narażając życie swoje i swojej rodziny - pomagało pana ojcu, ale pięciu pomogło go osaczyć zasadzkę i zabić pod w marcu 1944 roku, na kilka miesięcy przed wyzwoleniem. Ktoś oddał Niemcom na pewną śmierć pana małego brata. Może by przeżył, gdyby nie był obrzezany. Pisze pan, że "matka instynktownie była przeciwna obrzezaniu.

Moja matka była dwujęzyczna (polski i jidysz) i dwukulturowa. Na zewnątrz była Polką i dzięki temu przeżyła, ale duszę miała żydowską i była dumna ze swego pochodzenia. Z Zagłady wyniosła nieufność do sąsiadów. Miała dobre relacje z Polakami, ale po wojnie chciała wyjechać. Udało jej się dopiero w 1957 roku - do Izraela a stamtąd do Ameryki. W Izraelu nie znając hebrajskiego moja matka i ojczym, niemłodzi już, musieli pracować fizycznie. I zarzucano im, że nie "walczyli". Ja w moich pamiętnikach dowodzę, że oni walczyli, chociaż bez broni, dużo dłużej niż na przykład powstańcy w getcie, i co najważniejsze - zwyciężyli.

Nie mogę go oglądać. Gdy pokazuje się go, wychodzę na czas seansu, ale głównym powodem, dla którego przyjeżdżam do Polski, jest grób ojca na cmentarzu żydowskim w Warszawie i zawsze nad nim płaczę.

Zawsze zaprzeczałem twierdzeniom o "nierozłączności obu kultur", bo z doświadczenia dobrze wiem, jak obie starannie utrzymywały dystans.

To nie ja wypominam. W "Pamiętniku 3" (ukaże się chyba w połowie roku) przytaczam reportaż Anny Bikont pod tytułem "Gdzie są Żydzi z naszej wsi", bo to prawie to samo, co stało się z nami. Połowa mojej rodziny uciekła i ukrywała się, jak ćwierć miliona innych Żydów. Ktoś doniósł granatowej policji o ich ziemiance w lesie. Jan Grabowski w książce "Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942-45" pisze o polskich policjantach i wieśniakach, którzy uczestniczyli w takich polowaniach. W Warszawie polowali szmalcownicy. Od nich można było jednak się wykupić, a od wiejskiego łupieżcy nie.
Moją matkę ograbił w Warszawie szmalcownik, ale ją puścił. Przytaczam również wspomnienia pod tytułem "Ostatni Żyd z Węgrowa" (Warszawa 2015) o bezpośrednim udziale granatowej policji i straży pożarnej w zabijaniu Żydów. W przedmowie do tej książki Profesor Grabowski cytuje notatkę "Biuletynu Informacyjnego" Komendy Głównej AK z 22 października 1942 roku o tym, że jeszcze gorszą "kartę w historii" zapisały "straż pożarna w Wołominie i męty społecznie spośród ludności w Stoczku i Wołominie, które brały czynny udział w akcji niszczenia Żydów... dopomagając w zbiorowym mordzie, wyszukując ukrywających się i przodując w grabieży" (s. 17). Przytaczam także przerażające protokoły sądowe o tym, jak na Lubelszczyźnie donoszono, jeśli ktoś ukrywał Żydów.

Ja nie prowadzę badań, ale mam zaufanie do Grossa, który cieszy się autorytetem na amerykańskim uniwersytecie. Wiadomo, że z ćwierci miliona ukrywających się Żydów tylko jedna piąta się uratowała. To co się stało z pozostałymi? - pyta profesor Grabowski. Ja wiem, jak zginęła moja rodzina i większość ukrywających się w moich mazowieckich stronach. Zniewagą dla narodu polskiego jest dzisiejszy antysemityzm. Polska emigrantka wróciła do swojego żydowskiego korzenia sprzed paru pokoleń i urodziła w Ameryce troje dzieci, które wychowuje po żydowsku. Nie byłoby o czym mówić, gdyby nie to, że kilka lat temu wróciła ze swoimi amerykańskimi dziećmi do Polski. Dzieci świetnie mówią po polsku i są nieprzeciętnie inteligentne, ale nie chcą chodzić do szkoły. Zaczęło się od "daj dwa złote, nie bądź Żydem". Dawid odpowiedział, że jest Żydem, to teraz wołają na niego "Żydu". Wychowawca powiedział, że sam jest sobie winien, bo się przyznał. A chłopiec ma tylko jedną ósmą krwi żydowskiej i nawet hitlerowcy by go zostawili w spokoju. Interwencja u dyrektora i katechetki też nie pomogła. Jak w 1968 roku.

Wypowiedziałem się na ten temat w artykule Donalda Snydera w nowojorskim tygodniku "Forward". Jeśli Polacy chcą uczcić tych ludzi - a powinni - to niech to zrobią na osobnym terenie i powinien taki pomnik zaprojektować polski rzeźbiarz, a nie izraelski. Czemu Żydzi mają to robić za nich? Żydzi już dawno uczcili polskich sprawiedliwych, a Polacy wciąż jeszcze nie i jeśli zrobią to u siebie, za własne a nie żydowskie pieniądze, to łatwiej będzie uwierzyć, że ich naprawdę czczą.

W „Pamiętniku 3” znalazłem fragmenty dotyczące retoryki antysemickiej, obecnej, pana zdaniem, w polskiej debacie publicznej. Drażni pana brak reakcji polskiego rządu na słowa Macierewicza wypowiedziane w 2002 roku w radiu Maryja, które przypomniał przed rokiem "The Guardian".

Zacytuję to, co zapisałem w pamiętniku: "Najpierw żydowska Liga Antydefamacyjna zaproponowała nowemu polskiemu ministrowi obrony, żeby odwołał swoją wypowiedź radiową z 2002 roku, że <>, które knują opanowanie świata. Potem wystosowała pismo do szefowej nowego rządu polskiego, wyrażając nadzieję, że takie poglądy nie będą w jej gabinecie tolerowane, i też nie było odpowiedzi. Zagadnięty przez prasę nowy minister spraw zagranicznych wysunął jako kontrargument wpływy żydowskiego lobby i zapowiedział, że Polska powoła swoje własne lobby z narracją narodu polskiego, który również był ofiarą historii, i będzie sądownie ścigać jego zniesławianie. Także nowy minister kultury odmówił potępienia wypowiedzi ministra obrony. Przeciwnie, zapowiedział, że będzie wspólnie z ministerstwem spraw zagranicznych bronił dobrego imienia Polski". Podkreślam tam przy okazji, że „jeszcze nie zapomniałem, jak to moczarowcy bronili "dobrego imienia Polski" ze ściganiem sądowym włącznie, oraz jakie były skutki ich gorliwości dla Polski.

Czytając Pamiętnik 2 odniosłem wrażenie, że np. w kwestii konfliktu Izrael-Palestyna zawsze stoi pan po stronie Izraela, niezależnie od tego, co by się działo. Czy to nie jest jednak trochę stronnicze? W pana opinii światowe media liberalno-lewicowe zawsze są przeciwko Żydom, a sprzyjają Arabom. Co pan myśli np. o kontrowersyjnej sprawie rozbudowy izraelskich osiedli na Zachodnim Brzegu Jordanu (ONZ potępiła za to Izrael, Trump go wspiera). Czy Izrael też - oprócz oczywiście Hamasu - nie ponosi odpowiedzialności za kryzys humanitarny w Strefie Gazy, ogromne liczby uchodźców, niepropoporcjonalnie dużą ilość ofiar po stronie Strefy Gazy podczas konfliktu w 2014 r.? Co pan myśli o wyroku 18 miesięcy więzienia dla izraelskiego żołnierza, który w marcu 2016 roku zabił rannego Palestyńczyka (co łączy się z brutalnymi poczynaniami izraelskiej policji nawet wobec nieletnich Palestyńczyków w tym regionie)?.

Stoję po stronie Izraela, bo to jest słuszna strona. Media liberalno-lewicowe stoją po stronie Arabów, bo nie wiedzą, co czynią, a jeśli wiedzą, to tym gorzej. Opinie ONZ są dla mnie zupełnie nie miarodajne, bo ile naprawdę praworządnych państw tam zasiada? O najnowszych uchwałach UNESCO i Rady Bezpieczeństwa eliminujących Żydów z historii Jerozolimy piszę w "Pamiętniku 3". Odpowiedzialność za sytuację uchodźców palestyńskich ponosi ONZ, uznając ich za wieczystych uchodźców. Dlaczego nie ma problemu milionów polskich i niemieckich uchodźców z 1945 roku? Za kryzys humanitarny w Gazie odpowiada wyłącznie banda terrorystyczna, która nielegalnie tam rządzi.

Całe szczęście, że w konflikatch zbrojnych z Arabami ginie "nieproporcjonalnie" mniej Izraelczyków, bo inaczej już by ich nie było. Żołnierz izraelski dostał 18 miesięcy nie za to, że zabił "rannego Palestyńczyka", ale rannego napastnika, który zranił izraelskiego żołnierza. Wątpię, czy w polsku wojsku by go w ogóle ukarano, nie mówiąc o jakimkolwiek wojsku arabskim. "Nieletni Palestyńczycy" dopuszczają się nie mniej brutalnych napadów i morderstw niż pełnoletni i policja nie może sobie pozwolić na podsuwanie im "Paris Soir" do wąchania. Opowiadam się i zawsze będę się opowiadał po stronie Izraela, bo jest on wyzwolicielem i azylem mojego narodu, i dlatego, że świat, który dwa tysiące lat się nad nim znęcał, nie wstydzi się stawać po stronie jego wrogów.

Mnie wciąż najbardziej interesuje żydowski los, ale pod koniec życia coraz bardziej fascynuje mnie świat naturalny. Okno mojej pracowni w McLean jest niemal na poziomie gruntu i mogę stamtąd fotografować i opisywać przemykające lisy i sarny, które lubią wypoczywać pod osłoną moich bambusów. Znam je, należą do mojego życia prywatnego i utożsamiam się z nimi, bo mają coraz mniej terytorium, uciekają przed ludźmi, ukrywają się, a nawet chodzą pod osłoną nocy jak Żydzi.

Przede wszystkim nie z SB, której wtedy (w 1956 roku) nie było, tylko z takim Departamentem MSW, który się zajmował szpiegostwem. Jak napisał pułkownik Walichnowski w notatce służbowej, której kopia znajduje się w mojej teczce, miałem być "wykorzystany na terenie Izraela i Stanów Zjednoczonych", na co nie miałem najmniejszej ochoty, ale podpisałem cyrograf z bardzo istotnych powodów: żeby mnie nie wyrzucili ze studiów (student dziennikarstwa nie miał prawa czegokolwiek odmówić władzy ludowej) i nie wzięli do wojska, oraz żeby nie zaszkodzić matce i ojczymowi, którzy wtedy się starali o wyjazd. Grałem na zwłokę, a gdy po niespełna pięciu miesiącach stało się to niemożliwe, nie stawiłem się więcej na żadne spotkanie. Gdy dwa lata później (w 1959 roku) starałem się o paszport, żeby wyjechać w odwiedziny do matki, przyszedł do mnie ktoś ze wspomnianego departamentu, żebym im wyświadczył "przysługę", zabierając z sobą list. Stanowczo odmówiłem (wtedy już mogłem sobie na to pozwolić) i dlatego Walichnowski w w/w notatce służbowej napisał: "Po ukończeniu studiów Grynberg do dalszej współpracy odniósł się niechętnie. Z tych względów z dalszych kontaktów z Grynbergiem Dep. I zrezygnował". Ponieważ nie przyjąłem dukatów, które mi parę razy proponowano , i nikomu nie zaszkodziłem, żaden diabeł nie ma prawa zgłaszać się po moją duszę. Gdybym jeszcze raz znalazł się w podobnej sytuacji, postąpiłbym dokładnie tak samo. Co więcej, jestem z siebie dumny, bo uważam, że było to - obok ucieczki z Polski - najmądrzejsze posunięcie w moim długim życiu.

Wyjaśniam to po raz ostatni, bo najwyższy czas, żeby się raczej zajęto dużo ważniejszą jawną współpracą z reżimem. Tajnych współpracowników było najwyżej parę tysięcy, a jawnych miliony i mieli dużo więcej korzyści i dużo większe świństwa robili. Ja mam dyplom uznania za dwadzieścia lat służby dla rządu amerykańskiego, Superior Honor Award za służbę w polskiej rozgłośni Głosu Ameryki, Złoty Krzyż Zasługi od prezydenta RP, nigdy nie kwestionowane obywatelstwo Stanów Zjednoczonych, emeryturę amerykańskiego Departamentu Stanu i nadzieję, że choćby z tych względów można się ode mnie odp...lić.

Moje życie jest cząstką losu polskich Żydów, to jest mój temat. Piszę codziennie. Moje życie prywatne to praca. Mam „na koncie” dwa nieudane małżeństwa. To niemało. Cieszą mnie drobne codzienne sprawy, to, że jeszcze żyję, że mój syn się wreszcie ożenił. W sezonie wiosłuje ze mną na Potomaku, mojej ukochanej rzece. Niczego mi więcej nie trzeba.

To prawda. Można się modlić nawet nie wierząc albo nie całkiem wierząc, modlitwa ma magiczny wpływ. Jestem agnostykiem drugiego stopnia: nie wiem, czy wierzę. Modlę się, gdy nie mogę spać i - pomaga.

Żałuję wielu błędów, które popełniłem w życiu prywatnym. Nie radzę brać ze mnie przykładu. A boję się przyszłości, tego, co będzie, gdy mnie nie będzie. Nie boję się, że mnie nie będzie, ale co się z tym wszystkim stanie, z tym światem.

Henryk Grynberg - polski prozaik, poeta, dramaturg, eseista. W swym pisarstwie podejmuje głównie tematykę Holocaustu i losu polskich Żydów.