Chiny w Afryce, czyli w co Wielki Smok inwestuje na Czarnym Lądzie?

Kiedyś przy Roosevelt Street w Addis Abebie znajdowało się więzienie o zaostrzonym rygorze. Dziś stoi tam siedziba Unii Afrykańskiej. Nowoczesny kompleks z salą konferencyjną na 2500 miejsc oraz 20-piętrowym biurowcem o symbolicznej wysokości 99,9 m (9 września 1999 roku organizacja przyjęła swą obecną nazwę) powstawał przez trzy lata. Kosztował 200 mln dolarów. Zapłacili za niego Chińczycy. Nazwali to "prezentem".

"Ten budynek będzie nie tylko punktem orientacyjnym w Addis, ale i punktem zwrotnym w długiej historii przyjaźni między Chinami i Afryką", pisała chińska agencja informacyjna Xinhua. Nie było w tym przesady - w 2011 roku, gdy kończono konstrukcję, wymiana handlowa między Państwem Środka a Czarnym Lądem wynosiła 166 mld dolarów. Rok później - 220 mld. Część ekonomistów uważa, że za pięć lat Afryka prześcignie Unię Europejską oraz USA i stanie się najważniejszym partnerem handlowym Chin. Nie ma więc nic dziwnego w tym, że nowy chiński prezydent Xi Jinping za cel swojej pierwszej oficjalnej podróży zagranicznej obrał nie Waszyngton czy Londyn, lecz kilka afrykańskich stolic. Przyjaźń wymaga wszak pielęgnacji.

Jeszcze dekadę temu rola Chin w Afryce wzbudzała wiele kontrowersji. Powszechnym poglądem - usilnie powtarzanym przez zachodnie media - było to, że Pekin kupuje afrykańskie bogactwa naturalne za grosze, a w zamian oferuje jedynie masową tandetę, która podtapia lokalne rynki. - To neokolonializm - krzyczeli krytycy i przypominali, że Państwo Środka nie ma oporów przed robieniem interesów nawet z krwawymi reżimami z Sudanu, Zimbabwe czy Libii. Chińczycy potrafią się jednak szybko uczyć, także na własnych błędach. Przez ostatnie dziesięć lat zrobili wiele, by odebrać argumenty swoim przeciwnikom.

W czasach zimnej wojny chińsko-afrykańskie relacje miały głównie charakter polityczny. Komuniści z Pekinu szukali sojuszników, by zdobyć uznanie na arenie międzynarodowej. Walczący o niezależność Afrykanie potrzebowali z kolei spójnej ideologii i sprawdzonych wzorów, a czasem - po prostu broni. Układ działał dobrze - Chińczycy wspierali m.in. partyzantów z Angoli i Erytrei oraz lewicujące rządy Botswany, Burundi, Somalii i Algierii, a głosy młodych afrykańskich krajów pomogły Chińskiej Republice Ludowej zastąpić w 1971 roku Tajwan w strukturach ONZ.

W latach 90. stosunki między Państwem Środka a Czarnym Lądem zaczęły wchodzić w nowy etap. Rozpędzona chińska gospodarka była coraz bardziej zasobożerna. Afryka dysponowała tymczasem ogromnymi złożami surowców naturalnych. Chińczycy jawili się jako wygodni klienci - mieli pieniądze i nie stawiali żadnych warunków dotyczących praw człowieka czy demokratyzacji. Afrykanie również nie zadawali pytań na temat wydarzeń z placu Tiananmen lub Tybetu. W 2000 roku wymiana handlowa na linii Chiny-Afryka przekroczyła 10 mld dolarów. A był to dopiero początek.

Chociaż surowce stanowią 80 proc. chińskiego importu z Afryki, błędem byłoby zakładanie, że Pekin skupia się tylko na wydobywaniu ropy, żelaza i innych bogactw. Chiny utrzymują relacje z 50 afrykańskimi państwami (cztery pozostałe - Burkina Faso, Gambia, Suazi oraz Wyspy Świętego Tomasza i Książęca - ciągle uznają Tajwan), które zamieszkuje łącznie około miliarda ludzi. Nawet jeśli stosunkowo niewielu wśród nich bogaczy, ciągle stanowią ogromny rynek zbytu.

W zeszłym roku Chińczycy wysłali na Czarny Ląd towary warte ponad 85 mld dolarów - od maszyn rolniczych, materiałów budowlanych i chemikaliów po zabawki oraz elektronikę. Chińskie firmy biorą udział w niezliczonej ilości projektów infrastrukturalnych: tworzą drogi, kładą tory kolejowe, stawiają tamy i mosty, elektrownie i linie elektryczne, rafinerie i ropociągi. Obecnie w Afryce pracuje już około miliona chińskich robotników. Obywatele Państwa Środka coraz częściej pojawiają się tam jako turyści: w zeszłym roku na wakacje w Kenii zdecydowało się 60 tysięcy z nich, a w RPA - 75 tysięcy.

Coraz więcej firm z Chin decyduje się na przeniesienie swoich zakładów do krajów takich jak Etiopia. Huajian, wytwórca butów dla różnych zachodnich marek, otworzył w Addis Abebie fabrykę z dwiema liniami produkcyjnymi. Na razie zatrudnia 600 osób, ale warta 2 mld dolarów inwestycja ma doprowadzić w ciągu dekady do utworzenia w pobliżu etiopskiej stolicy gigantycznego "obuwniczego miasta", w którym pracę znajdzie około 30 tysięcy Etiopczyków. Tak wielkie zbliżenie nie byłoby możliwe, gdyby nie gotowość afrykańskich rządów do robienia interesów z chińskimi przedsiębiorstwami - tak prywatnymi, jak i państwowymi. Chińczycy długo pracowali, by zaskarbić sobie taką przychylność. Pekin od lat udziela krajom Afryki nisko oprocentowanych pożyczek i sponsoruje budowę szkół, szpitali oraz obiektów sportowych i kulturalnych (m.in. opera na 1400 miejsc w Algierze).

Chociaż komunistyczne władze nie ujawniają dokładnych danych na temat wysyłanej do Afryki pomocy, amerykańscy badacze opublikowali w kwietniu raport, z którego wynika, że z latach 2000-2011 Chiny przeznaczyły na ten cel 75 mld dolarów i wzięły udział w 1700 projektach rozwojowych. W zeszłym roku zapowiedziały, że pożyczą Afrykanom kolejne 20 mld dolarów na rozbudowę infrastruktury. W przeciwieństwie do Międzynarodowego Funduszu Walutowego, nie uzależniają wsparcia od wprowadzenia wolnorynkowych czy prodemokratycznych reform. W ten sposób unikają tego, co zawsze było zadrą w stosunkach między Zachodem a Afryką - paternalizmu.

Innym ważnym elementem ekspansji jest edukacja. W ramach rozpoczętego niedawno African Talents Programme chińskie uczelnie mają wykształcić w ciągu kilku lat ponad 30 tysięcy młodych Afrykanów. W przyszłości ci ludzie będą stanowić dużą część afrykańskich elit. I to z nimi Chiny zasiądą do rozmów o interesach.

O korzystny wizerunek Państwa Środka dbają też media. W 2012 roku China Central Television, największa chińska telewizja publiczna, otworzyła biuro w Nairobi i uruchomiła kanał CCTV Africa, w którym zatrudniła wielu znanych afrykańskich dziennikarzy. Agencja Xinhua stara się tymczasem objąć swoim zasięgiem cały kontynent. Obecnie posiada już 20 placówek terenowych i regularnie otwiera nowe.

W ostatnich latach Pekin coraz aktywniej działa też na politycznym froncie. Około 1500 żołnierzy z Chin bierze udział w operacjach pokojowych w Liberii, Darfurze, Demokratycznej Republice Konga i Sudanie. Kolejne pół tysiąca ma przyłączyć się do powstającej właśnie misji na północy Mali. Chińczycy wykorzystują swoje wpływy i znajomości również jako mediatorzy. Gdy w 2011 roku Sudan i Sudan Południowy stanęły na skraju wojny o podział zysków z ropy, chińscy dyplomaci bez przerwy kursowali między Chartumem a Dżubą. Wspierali także rozmowy koalicyjne między reżimem Roberta Mugabe a politykami MDC w Zimbabwe.

Nie wszystko jednak wygląda zawsze idealnie. Afrykanie skarżą się często na niską jakość chińskich produktów, a wielu lokalnych przedsiębiorców nie wytrzymuje konkurencji z handlarzami z Chin. Chcąc chronić miejscowe rynki, parlamenty Tanzanii, Ugandy i Zambii zdecydowały się już na wprowadzenie pewnych ograniczeń dotyczących działalności azjatyckich firm.

Coraz większą presję na polityków wywierają też koncerny wydobywcze i budowlane z RPA, które zaczęły tracić na rzecz Chińczyków lukratywne kontrakty w innych afrykańskich państwach. - Takiego modelu handlowego nie da się utrzymać na dłuższą metę. Mając na uwadze nasze doświadczenie z relacjach ekonomicznych z Europą, musimy być ostrożni nawiązując współpracę z innymi gospodarkami - powiedział rok temu południowoafrykański prezydent Jacob Zuma, który jeszcze kilka lat wcześniej należał do największych entuzjastów zbliżenia z Chinami.

Dużo obaw wiąże się także z "liberalnym" podejściem Chińczyków do zasad bezpieczeństwa w nadzorowanych przez nich zakładach. W 2011 roku Human Rights Watch udokumentowało nadużycia, do jakich dochodziło w kontrolowanych przez chińskie firmy kopalniach miedzi w Zambii: 18-godzinnych zmian, braku opieki zdrowotnej, fatalnych warunków sanitarnych i głodowych pensji. Fatalna sytuacja robotników doprowadziła do gwałtownych strajków, a w końcu do odebrania licencji jednemu z oskarżonych przedsiębiorstw.

Nie ulega wątpliwości, że chińsko-afrykańskie relacje ciągle dojrzewają. Mimo przyjaznych gestów ze strony Pekinu, państwa Afryki muszą pamiętać, że jego podstawową motywacją jest zysk. Niektóre z afrykańskich rządów zabrały się już za tworzenie odpowiednich strategii w stosunkach z Chinami. Przyjaźń z najludniejszym krajem świata może przynieść im wiele zysków. Trzeba tylko uważać, by nie dać się połknąć smokowi.

Tytuł pochodzi od redakcji.

Czytaj również blog autora Blizny Świata