Baszar al-Asad, rebelianci i Państwo Islamskie. Jak wojna w Syrii przemeblowała Bliski Wschód?

Gdy w lutym 2011 roku Arabska Wiosna na dobre rozlała się już po Afryce Północnej i Bliskim Wschodzie - od Tunezji i Libii po Egipt i Jemen - do eskalacji wydarzeń doszło także w spokojnej dotychczas Syrii. Masowe demonstracje antyrządowe, kończące się krwawymi starciami z siłami bezpieczeństwa, przetaczały się dzień w dzień przez niemal wszystkie miasta kraju. Żądano, jak wszędzie w tym regionie w tamtym czasie, ustąpienia znienawidzonych i skompromitowanych władz. W przypadku Syrii chodziło o prezydenta Baszara al-Asada i jego rządu, zdominowanego przez syryjskie mniejszości wyznaniowe i etniczne, w tym zwłaszcza Alawitów (stanowiących odłam szyickiego rytu islamu).

Moment przełomu

Niespodziewany i dramatyczny przełom nastąpił w "krwawy piątek", 18 marca 2011 roku, w Darze na południu Syrii. To największe w tej części kraju miasto, stolica prowincji o tej samej nazwie, była przed wojną ważnym ośrodkiem przemysłowym, zamieszkałym w zdecydowanej większości przez sunnitów. Gdy po tradycyjnych piątkowych modłach w meczetach dziesiątki tysięcy demonstrantów zgromadziły się w centrum miasta, ruszając w stronę siedzib regionalnych władz - siły bezpieczeństwa otworzyły ogień, używając ostrej amunicji. Według różnych źródeł, zginęło wtedy od kilku do kilkunastu manifestantów.

Kolejne ofiary (nawet kilkadziesiąt osób) zginęły dzień później, gdy podczas pogrzebów zabitych w czasie piątkowych zamieszek ponownie doszło do starć z policją i funkcjonariuszami służb bezpieczeństwa. To wtedy na pełną skalę władze użyły przeciwko sunnickim oponentom członków szabihy - alawickiej formacji paramilitarnej, która już wkrótce okryje się ponurą sławą bandy zbirów i siepaczy na usługach reżimu.

Dara stała się także (w kwietniu/maju 2011 roku) celem pierwszej zakrojonej na szeroką skalę operacji pacyfikacyjnej, podjętej przez elitarne jednostki syryjskiej armii. Wkrótce potem miasto to stało się również areną pierwszych starć między siłami rządowymi a rebeliantami, zasilanymi masowo przez sunnickich dezerterów z wojska.

Krwawe wydarzenia w Darze z wiosny 2011 roku stanowiły swoistą cezurę, moment, w którym władza - lub też, jak twierdzą niektórzy, część frakcji w łonie obozu władzy - postanowiła podjąć próbę zdecydowanego zakończenia wzbierającej w kraju fali protestów przy pomocy użytego na masową skalę wojska i sił bezpieczeństwa. Próba ta skończyła się ostatecznie katastrofą, a nakręcająca się szybko spirala przemocy zepchnęła kraj w odmęty brutalnego i przewlekłego konfliktu wewnętrznego. Dzisiaj, w cztery lata później, nie ulega już wątpliwości, że syryjska wojna domowa zaczęła się właśnie w niepokornej Darze w tamten pamiętny, "krwawy piątek" 18 marca 2011 roku.

Koniec Asada był kwestią tygodni

Pierwsze dwa lata syryjskiego Armagedonu - aż do końca 2013 roku - cechowały się bezwzględną przewagą sił rebelianckich. Nie w zakresie ilości uzbrojenia, ciężkiego sprzętu i ludzi, ale w kwestii inicjatywy i zdolności narzucenia przeciwnikowi swojego tempa i sposobu walki. Siły rządowe - a w zasadzie ta ich część, która cieszyła się zaufaniem aparatu władzy (tj. ok. 100 tys. ludzi, czyli ok. jednej trzeciej ogółu potencjału kadrowego sprzed wojny) - okazały się zbyt szczupłe i za słabe, aby podjąć się zadania równoczesnego stabilizowania i pacyfikowania wszystkich zbuntowanych regionów Syrii.

W rezultacie te szczupłe siły były zmuszone w pierwszym okresie syryjskiej wojny niemal wyłącznie do obrony kluczowych regionów, miast lub ich części, osad, a nawet pojedynczych odseparowanych od siebie lokalizacji (baz i składów wojskowych, lotnisk itd.). W ostateczności i z rzadka, jednostki rządowe podejmowały lokalnie punktowe działania zaczepne, mające poprawić ich własną sytuację operacyjną. W tamtym okresie (koniec 2012 roku) wydawało się nawet, że koniec rządów al-Asada jest już tylko kwestią czasu, liczonego na dodatek nie w miesiącach, co raczej w tygodniach. Reżim klanu Asadów trzymał się już tylko w części Damaszku, w alawickich regionach kraju (prowincje Tartus i Latakia na wybrzeżu Morza Śródziemnego) oraz w szeregu niewielkich, odseparowanych od siebie punktów kraju.

Od czego ma się jednak przyjaciół, i to takich prawdziwych, którzy naprawdę wyciągną w potrzebie rękę z pomocą, choć może nie do końca bezinteresownie? Baszar al-Asad miał dużo szczęścia, znalazł bowiem takich sprzymierzeńców zarówno w regionie (Islamska Republika Iranu, libański Hezbollah), jak też poza nim - zwłaszcza w postaci Rosji (a także Chin i Korei Północnej). To dzięki wytężonemu i skoordynowanemu wsparciu tych podmiotów już na początku 2013 roku sytuacja strategiczna w Syrii zaczęła powoli, choć systematycznie, zmieniać się na korzyść władz w Damaszku. Stopniowo, metodycznie odbijano kolejne regiony i miasta Syrii, zajęte w pierwszych miesiącach rebelii przez powstańców, spychając ich do defensywy i zmuszając do zmiany taktyki. Wojna w Syrii stawała się z wolna krwawą wojną na wyniszczenie - dosłownie i w przenośni.

Świt islamistów

Równocześnie po stronie rebeliantów rosnąć zaczęło znaczenie i pozycja sił skrajnie islamistycznych, wywodzących się albo wprost z dawnych podziemnych struktur syryjskiego odłamu Bractwa Muzułmańskiego, albo nieco "młodszych" stażem grup Al-Kaidy i salafitów. To oni właśnie zaczęli nadawać ton działaniom militarnym opozycji. Lepiej zorganizowani i zdyscyplinowani, mający w swych szeregach szybko rosnącą rzeszę doświadczonych bojowników walczących wcześniej od Algierii, przez Libię, Kaukaz po Afganistan - szybko zdominowali słabą i podzieloną syryjską opozycję.

Wraz z napływem tysięcy ochotników dżihadu, do tolerancyjnej i względnie kosmopolitycznej Syrii dotarła też na masową skalę ekstremalna ideologia islamskiego fundamentalizmu. Brutalność działań wojennych z obu stron, skala zniszczeń i ogrom ofiar wśród ludności cywilnej sprawiły, że bardzo szybko ten radykalny islam znalazł posłuch wśród tysięcy syryjskich rebeliantów, wcześniej deklarujących się jako umiarkowani i prozachodni. Całe formacje i oddziały, do niedawna należące do Wolnej Armii Syryjskiej lub uznające jej zwierzchność polityczną i wojskową, teraz zaczęły masowo przekształcać się w milicje islamskie. To, co odróżniało je od skrajnych islamistów z Al-Kaidy (a od 2013 roku także Islamskiego Państwa Iraku i Lewantu, ISIS)
, to odżegnywanie się od terroru i względna tolerancja wobec innowierców. W ich programach i planach politycznych nie było już jednak (i nie ma do dzisiaj) mowy o zaprowadzeniu w Syrii - po obaleniu rządów al-Asada - porządku prawno-politycznego, opartego na wartościach i
rozwiązaniach ustrojowych rodem z Zachodu.

Kontratak Asada

Bezcenna pomoc i asysta sojuszników sprawiły, że w ciągu ostatnich niespełna dwóch lat władze w Damaszku zdołały odzyskać wiele z utraconych na początku rebelii części kraju, w tym tak kluczowych, jak Homs, Idlib czy Hama. Ta sama Hama, której sunniccy mieszkańcy 30 lat temu zbuntowali się przeciwko alawickim rządom Hafiza al-Asada (ojca dzisiejszego prezydenta) i zapłacili za to straszliwą cenę. Hama, której mieszkańcy nigdy nie zapomnieli o wydarzeniach z 1982 roku i cztery lata temu jako pierwsi w zrewoltowanym kraju skutecznie oparli się tzw. operacjom oczyszczającym syryjskiej Gwardii Republikańskiej, zadając tej elitarnej formacji pierwsze w tej wojnie straty w ludziach i sprzęcie.

Dzięki finansowemu, materiałowemu i organizacyjnemu wsparciu ze strony swych sojuszników, al-Asad zdołał chyba ostatecznie odsunąć groźbę obalenia jego władzy. Władzy, która co prawda rozciąga się dzisiaj nad zaledwie jedną trzecią terytorium kraju sprzed wojny, ma jednak solidne podstawy w postaci politycznej homogeniczności zamieszkującej ten obszar ludności.

Kontrolowane przez reżim tereny zachodniej i centralnej Syrii - niegdyś szczycące się swą wieloetnicznością i wielowyznaniowością - dziś niemal w całości zamieszkane są przez popierających obecne władze szyitów, alawitów, chrześcijan, jazydów, Druzów i Kurdów, którzy jako uchodźcy trafili tu z innych regionów kraju, zajętych przez rebeliantów lub islamistów z Al-Kaidy czy ISIS/IS.

Z kolei żyjący tu niegdyś sunnici w dużej części woleli wybrać los tułaczy, niż narażać się na niepewną przyszłość pod rządami dyszących chęcią zemsty zwolenników al-Asada. Wielu z sunnitów wolało już nawet wynieść się na tereny kontrolowane przez Państwo Islamskie, gdzie mogą czuć się relatywnie najbezpieczniej. Ludzie ci ponieśli ze sobą pamięć o okrucieństwach sił reżimowych i niewykluczone, że to dlatego kalifat cieszy się dzisiaj tak dużym poparciem lokalnej ludności we wschodniej Syrii. Bez względu na to, kto pierwszy je zaczął i jakimi metodami prowadził, te etniczne i wyznaniowe czystki są - obok koszmarnych zniszczeń materialnych - najbardziej dramatycznym skutkiem czteroletniej wojny w Syrii.

Państwo Islamskie wkracza do gry

Pod koniec 2013 roku los syryjskiej rebelii być może byłby ostatecznie przypieczętowany, gdyby nie pojawienie się Państwa Islamskiego (IS) i jego kalifatu. Ci "islamiści drugiej generacji" i ich żywiołowo rozwijające się "państwo islamskie" stali się czynnikiem radykalnie zmieniającym dotychczasową sytuację strategiczną nie tylko w samym konflikcie syryjskim, ale w całym regionie.

W Syrii, walcząc ze wszystkimi uczestnikami i stronami wojny, IS doprowadził do zahamowania postępów sił rządowych, przy jednoczesnym zepchnięciu do defensywy rebeliantów i islamistów z konkurencyjnej Al-Kaidy. Kalifat szybko zajął ok. połowę terytorium Syrii, stając się największym zagrożeniem i dla Damaszku, i dla zwalczającej go opozycji, bez względu na jej profil ideologiczny.

Fronty wojny syryjskiej stanęły jednak tylko na chwilę. Rychło okazało się bowiem, że o ile sunniccy rebelianci (zwłaszcza ci odwołujący się do islamu, a także oddziały podporządkowane Al-Kaidze) nie są często w stanie skutecznie stawić czoła formacjom kalifatu, o tyle siły wierne al-Asadowi nie mają z tym większych problemów. I nic dziwnego - wszak składają się w zdecydowanej większości z alawitów i szyitów (oraz członków innych syryjskich mniejszości religijnych), a także szyickich ochotników z różnych stron świata oraz regularnych oddziałów libańskiego Hezbollahu i irańskiego Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej. Dla tych ludzi kalifat to nie tylko kolejny w ostatnich latach bezwzględny przeciwnik. Dla nich ta walka ma również wymiar głęboko religijny - z perspektywy szyickiej Państwo Islamskie to uosobienie najgorszego obrazu sunnickiej ekstremy, zwalczającej "jedyną słuszną" wersję islamu, związaną z potomkami i naśladowcami "stronników Alego" (shia’t Ali).

W ten oto sposób konflikt w Syrii ostatecznie przekształcił się w wojnę religijną w łonie islamu. W wojnę, w której nie chodzi już o tak przyziemne kwestie, jak ustrój przyszłego państwa syryjskiego, jego granice czy dobrobyt populacji. Wojnę, która objęła już sąsiedni Irak, a wkrótce pochłonąć może kolejne kraje regionu.

Nowy Bliski Wschód

W tym całym obłędzie do góry nogami wywróciły się także dotychczasowe aksjomaty i reguły polityki międzynarodowej. Syryjscy rebelianci, którzy mieli krzewić w kraju demokrację, wolność i prawa człowieka, dzisiaj okazują się w większości fanatycznymi bojownikami religijnymi, na równi wrogimi szyitom, co i zachodnim "krzyżowcom". Syryjski dyktator, autentyczny bliskowschodni satrapa mający na rękach krew setek tysięcy niewinnych ludzi i wyklęty przez cały cywilizowany świat, nagle okazuje się de facto ostatnią nadzieją Zachodu (choć ten jeszcze nie chce przyjąć tego do wiadomości) na powstrzymanie rosnącego zagrożenia ze strony kalifatu w Syrii. A szyicki, radykalny Iran, wciąż uważany przez wielu na Zachodzie za jednego z członków słynnej Bushowskiej "osi zła", staje się sprawcą niebywałego sukcesu militarnego, jakim było latem ub. roku powstrzymanie na rogatkach Bagdadu niezwyciężonych wcześniej zagonów Państwa Islamskiego.

Niestety, strategia i polityka USA i Europy wobec wydarzeń na Bliskim Wschodzie (jak również sam sposób myślenia o nich) zdecydowanie nie nadążają za rozwojem sytuacji i radykalnymi zmianami. Wciąż zatem szkolimy i uzbrajamy "umiarkowanych" sunnickich rebeliantów w Syrii, sądząc, że zaczną walczyć za nas z kalifatem. Wciąż także dążymy do obalenia Baszara al-Asada, głosząc puste frazesy o tym, że "Syryjczycy potrzebują wolności i demokracji". Jak taka wolność i demokracja wyglądają w praktyce, przekonali się już Libijczycy po obaleniu Kadafiego.

To, co teraz najbardziej potrzebne jest mieszkańcom Syrii, to koniec czteroletniego wojennego koszmaru i obrona przed jeszcze większym horrorem, jaki może im zgotować kalifat. Cały czas traktujemy również podejrzliwie działania Iranu w regionie, widząc w nich jedynie mocarstwowe zakusy ajatollahów, a nie przemyślaną, długofalową strategię samoobrony Teheranu przed zagrażającym mu sunnickim radykalizmem Państwa Islamskiego (i jego nieoficjalnych bliskowschodnich sponsorów). No i ciągle nie widzimy (nie chcemy widzieć?), że radykalna wersja sunnickiego islamu codziennie zdobywa dusze rzesz nowych wyznawców.

Jak długo jeszcze będziemy udawać na Zachodzie, że nic się nie zmieniło i że Bliski Wschód jest wciąż taki sam, jak kiedyś ?

Tomasz Otłowski dla Wirtualnej Polski

Tytuł, lead i śródtytuły pochodzą od redakcji.