80 lat temu powstało Gestapo

"Gestapo jest sercem narodowosocjalistycznego terroru, a SS jego duszą" - pisał w 1944 roku socjaldemokratyczny prawnik i politolog Franz Neumann, któremu udało się uciec z Niemiec przed prześladowaniami nazistów do USA.

Jeszcze dobitniej zdefiniował zadania osławionej instytucji jeden z jej czołowych funkcjonariuszy Werner Best, mówiąc, że czuwa ona nad "politycznym zdrowiem niemieckiego narodu, diagnozuje odpowiednio wcześnie symptomy choroby - powstałej wskutek wewnętrznej działalności wywrotowej lub zatrucia z zewnątrz - i likwiduje je, stosując odpowiednie metody".

Za moment narodzin Gestapo uznaje się dekret pruskiego ministra spraw wewnętrznych, późniejszego marszałka Rzeszy Hermanna Goeringa, z 26 kwietnia 1933 roku o utworzeniu w Berlinie urzędu Tajnej Policji Państwowej. Jej działalność ograniczona była początkowo do terytorium Prus; Niemcy były wówczas krajem federacyjnym i hitlerowcy potrzebowali czasu, by zrywając z tradycją, maksymalnie scentralizować państwo.

Szef policji w Monachium Heinrich Himmler w ciągu roku doprowadził do scalenia policji politycznej w poszczególnych krajach niemieckich w jedną organizację, Gestapo, z centralą w Berlinie. W 1936 roku został mianowany przez Hitlera szefem całej niemieckiej policji; wcześniej otrzymał tytuł Reichsfuehrera SS.

Przyjęte w dekrecie Goeringa rozwiązania przesądziły o wyjątkowej pozycji Gestapo w strukturach hitlerowskiego aparatu przymusu. W przeciwieństwie do zwykłej policji, zajmującej się przypadkami naruszania prawa, Gestapo miało reagować na wszelkie potencjalne zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa i narodu, decydując bez żadnej kontroli, co jest, a co nie jest takim zagrożeniem.

Kluczowym instrumentem zastraszania społeczeństwa stał się bezterminowy "areszt ochronny", stosowany przez Gestapo na masową skalę bez kontroli sądowej i niepodlegający zaskarżeniu. To właśnie Gestapo decydowało o deportacji podejrzanych do obozów koncentracyjnych, a adnotacja "powrót niepożądany" oznaczała często wyrok śmierci. Już 21 marca 1933 roku Himmler wydał rozkaz stworzenia w Dachau pod Monachium pierwszego obozu koncentracyjnego, wkrótce powstały kolejne w Sachsenhausen i Buchenwaldzie.

Jeden z szefów Gestapo, Reinhard Heydrich, przyznał z rozbrajającą szczerością: - Gestapo i policję bezpieczeństwa otacza opinia tajemniczości i politycznego dreszczyku. Z mieszaniną strachu i odrazy opowiadają nasi ukryci wrogowie za granicą o naszej brutalności, o zachowaniu bezlitosnym, nieludzkim i przepojonym sadyzmem.

Proces centralizacji aparatu policyjnego terroru osiągnął apogeum po ataku Niemiec na Polskę. 27 września 1939 roku powstał kierowany przez Heydricha Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA). W jego skład oprócz Gestapo wchodziły policja kryminalna oraz służba bezpieczeństwa (SD) - wywiad hitlerowskiej partii NSDAP.

Na szefa Gestapo awansował wówczas specjalista od walki z komunizmem Heinrich Mueller, organizator prowokacji w Gliwicach 31 sierpnia 1939 roku, którą hitlerowska propaganda przedstawiła jako jeden z powodów rozpoczęcia wojny z Polską.

Druga wojna światowa oznaczała dla Gestapo przeniesienie terroru i represji do krajów okupowanych przez Niemców. Jeszcze przed agresją na Polskę berlińska centrala Gestapo przygotowywała listy proskrypcyjne obywateli polskich uznanych za niebezpiecznych dla Niemiec. Po zajęciu Polski Gestapo ściśle współpracowało w latach 1939-1941 z radzieckim NKWD przy likwidacji polskiego podziemia oraz niszczeniu polskich elit.

W więzieniach Gestapo w Alei Szucha i na Pawiaku w Warszawie, na Montelupich w Krakowie czy na Zamku Lubelskim przetrzymywano i torturowano osoby uznane za niebezpieczne. Również w innych okupowanych krajach - ZSRR, Francji, Grecji czy w końcowej fazie wojny we Włoszech - Gestapo dopuszczało się zbrodni.

Szef Gestapo Mueller uczestniczył w zaplanowaniu i przeprowadzeniu Holokaustu. Jego podwładnym był Adolf Eichmann, uznany za organizatora mordu na Żydach i skazany na śmierć w 1961 roku.

Sądzący zbrodniarzy hitlerowskich Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznał Gestapo za organizację przestępczą. Ostatni szef RSHA Ernst Kaltenbrunner został stracony 16 października 1946 roku; jego osławiony poprzednik Heydrich zginął w 1942 roku w zamachu.

Natomiast Mueller, kierujący Gestapo aż do upadku III Rzeszy, nigdy nie stanął przed sądem. Widziany po raz ostatni na początku maja 1945 roku w Berlinie, uznany został za zaginionego.