Wielkanoc – święta zwycięstwa dobra nad złem

Ponieważ obchodzi się je na pamiątkę Zmartwychwstania Chrystusa, są to święta pełne radości – z pokonania śmierci i powstania nowego życia. Są symbolem zwycięstwa dobra nad złem, prawdy nad kłamstwem, ducha nad materią. Symbolika Wielkanocy nawiązuje do narodzin nowego ładu i jest niezwykle radosna.

Baranek wielkanocny to symbol Chrystusa, wielokrotnie porównywanego na łamach Ewangelii do baranka ofiarnego. Przypomina nam, że jak w noc wyjścia z Egiptu przez krew zabitego baranka, którą były pomazane od zewnątrz drzwi domów izraelitów, ocalił Bóg pierworodnych od śmierci, tak przez krew baranka Jezusa zostaliśmy ocaleni od śmierci. Baranek z cukru lub ciasta (kiedyś najczęściej z masła) jest obowiązkowym elementem w koszyczku ze święconką i ozdobą wielkanocnego stołu.

Symbolika jajka „jako źródła wszelkiego początku” występuje w wielu kulturach na świecie. Persowie wierzyli, że na początku było jajko, z którego wyłonił się świat ze słońcem (białko) i księżycem (żółtko). Grecy i Rzymianie wywodzili wszechświat od jajka, które zniósł Feniks w świątyni Heliosa. Legendy ukraińskie mówią, że gdy ziemia była jeszcze pusta, Bóg zesłał na nią koguta, aby ją ożywił. Kogut zniósł jajo, z którego wypłynęło siedem rzek, te nawodniły doliny, wszystko się zazieleniło i cały świat ożył. W wielu kulturach uważa się jajko za metaforę ukrytego życia, tajemniczej siły istnienia i odradzania się życia w przyrodzie. Stąd też wywodzi się powiązanie symbolu jajka ze Zmartwychwstaniem. Chrześcijaństwo porównywało do wykluwania się jajka wyjście Jezusa Chrystusa z grobu. Ze świętami wielkanocnymi najczęściej kojarzymy jajko malowane, czyli pisankę. Pierwotnie jajka zdobiono w celach magicznych. Sam zwyczaj wywodzi się jeszcze z mitycznej starożytności. Według wierzeń, zdobienie jaj było jednym z
warunków ciągłości świata. Już starożytni Persowie obdarowywali się wiosną czerwono barwionymi jajami. Zwyczaj ten przejęli od nich Grecy i Rzymianie. Słowianom znany jest od X wieku.

Istnieje wiele legend, które wyjaśnić mają, skąd wziął się obyczaj malowania jajek. Jedna z nich mówi: Płaczącej przy pustym grobie Zbawiciela Marii Magdalenie pokazał się anioł i rzekł: „Nie płacz Mario, Chrystus zmartwychwstał”. Uradowana pobiegła do domu i ujrzała wszystkie jajka, jakie miała, ubarwione na czerwony kolor. Gdy wyszła z nimi przed dom, napotkała apostołów, zaczęła im te jajka rozdawać, głosząc o zmartwychwstaniu Pańskim. Jajka w rękach apostołów zamieniły się w ptaki. Inna legenda mówi, że gdy prowadzono Jezusa na śmierć, pewien ubogi, niosący na sprzedaż kilka jajek do miasta, postawił koszyk i pomagał Chrystusowi dźwigać krzyż, a gdy powrócił do koszyka ujrzał, że jajka zmieniły się w kraszanki i pisanki. Zajączek

Zajączek w wielu kulturach, począwszy od starożytności, oznaczał płodność, przyrodę, odrodzenie, ruchliwość oraz tchórzliwość. Dopiero w XVII wieku związano ten symbol z Wielkanocą. Do Polski zwyczaj ten dotarł na początku XX wieku z Niemiec. Zajączek jest raczej rekwizytem niż bohaterem obrzędu. kurczak Kurczak ma ścisły związek z symbolem jajka. W dziewiętnastym wieku w Galicji mówiono: „Wstał z grobu (Chrystus) jak z jaja kurczę”. Jego żółty kolor symbolizuje wieczność, odrodzenie i słońce. Święconka W Wielką Sobotę, która jest ostatnim dniem postu, rano w kościele święci się pokarmy, a wieczorem także ogień i wodę. Do Polski zwyczaj ten dotarł w XIV stuleciu. Najpierw do święcenia noszono tylko baranka z chleba, później święcono również: ser, masło, ryby, olej, mięso, ciasto, wino i jajka. Obecnie do koszyczka, koniecznie wiklinowego, wkłada się różne pokarmy, ale obowiązkowo muszą się w nim znaleźć: jajka, kiełbasa, chleb, ciasto, sól, chrzan i baranek. Koszyk przyozdabia się gałązkami barwinka i
nakrywa białą serwetką. Każda z potraw w koszyku ma symboliczne znaczenie. Baranek jest z cukru, ciasta lub wosku, ma chorągiewkę z napisem Alleluja, symbolizuje umęczonego Chrystusa.

Chleb to w tradycji chrześcijańskiej najważniejszy z symboli, ponieważ przedstawia ciało Chrystusa. We wszystkich kulturach jest pokarmem niezbędnym do życia. Chleb zawsze gwarantował pomyślność i dobrobyt. Jajka to symbol nowego życia, sól to oczyszczenie, ma chronić przed zepsuciem, chrzan to ochrona przed chorobą, wędlina – płodność i zdrowie. Dawny zwyczaj nakazywał, aby po powrocie z kościoła ze święconym obejść dom trzy razy, zgodnie ze wskazówkami zegara. Miało to wypędzić z gospodarstwa złe moce, zapewnić urodzaj i powodzenie.

Pierwszą wzmianką o dyngusie, zwanym inaczej lanym poniedziałkiem, jest uchwała synodu diecezji poznańskiej z 1420 roku, już wówczas zakazująca zwyczaju, który przetrwał do naszych czasów. Ci, którzy nie chcieli poddać się zakazowi, mieli być ekskomunikowani i nie wolno ich było chować na cmentarzu. Lany poniedziałek miał jeszcze wiele innych nazw: Oblewanka, Lejek, św. Lejek, Meus i Emaus. Pochodzenie tego zwyczaju nie jest znane. Jedni twierdzą, że wziął się on z Jerozolimy, gdzie ludzi rozprawiających o zmartwychwstaniu Żydzi oblewali z okien wodą. Inni, że pochodzi z Litwy, gdzie podczas wprowadzania wiary katolickiej tak wiele osób trzeba było ochrzcić, że nie dało się tego robić pojedynczo. Samo oblewanie się wodą ma początek w prasłowiańskich czasach, kiedy wierzono głęboko w jego oczyszczającą moc. Gdy Kościół wprowadził poświęcanie, usankcjonował w ten sposób stary zwyczaj. Nazwa „śmigus-dyngus” wzięła się z połączenia dwóch wielkanocnych obrządków. Dyng znaczyło wykup. Dyngus to wymuszanie datków,
najczęściej pod postacią jajek. Osobie, która nie chciała ich dać, groziła kąpiel w zimnej wodzie. Śmigus oznaczał smaganie, śmiganie brzozową rózgą po nogach i wiązał się też z wykupem i oblewaniem wodą. Dawniej przestrzegano zwyczaju, że w lany poniedziałek panowie oblewali panie, a we wtorek – kobiety mężczyzn, ale tylko rano – „póki świnie z chlewa nie wylezą”.

Ewa Ziemiańska

Więcej: Gazeta Wrocławska - Na początku było jajko