Zbigniew Mikołejko: cały czas istnieje smoleński "bank gniewu"

Zbigniew Mikołejko: No tak, rzeczywiście wszystko to się potem stało, włącznie ze scenariuszem żywcem wziętym z "Kordiana" Juliusza Słowackiego. Bo niczym innym były pamiętne wydarzenia pod krzyżem na Krakowskim Przedmieściu.

- Kluczowe dla tej katastrofy było to, że uderzyła ona w węzłowe instytucje państwowe. Przede wszystkim w urząd prezydenta, ale właściwie całe życie narodowe doznało uszczerbku. W takich sytuacjach szuka się języka, który jest pod ręką, języka wpisanego w świadomość zbiorową. Romantyzm do takich obszarów należy. To jednak było wydarzenie absolutnie wyjątkowe, więc wymagało odpowiedniego patosu, sposobu przeżywania i przyswojenia. Z punktu widzenia języka, jakim zaczęto mówić o katastrofie, ważna była też kwestia odpowiedzialności. I nie chodzi o taką doraźną odpowiedzialność, o to, że ktoś czegoś nie dopatrzył, że ktoś zdecydował się lądować mimo mgły i stanu lotniska, ale o odpowiedzialność bardziej generalną. Używając mitu romantycznego do opisu tej katastrofy, można było więc ukryć pewne rodzaje tej odpowiedzialności.

- Krótko po katastrofie Ludwik Dorn, zwany kiedyś "trzecim bliźniakiem", udzielił wywiadu "Tygodnikowi Powszechnemu". Powiedział tam otwartym tekstem, że aby jakaś budowla społeczna lub ideowa stała się faktem, musi się pojawić ofiara założycielska. Przypomniał, że w przypadku starożytnego Rzymu taką ofiarą założycielską stało się zabicie jednego bliźniaka Remusa przez drugiego bliźniaka Romulusa. Natomiast katastrofa smoleńska, dodał Dorn, może stać się ofiarą założycielską dla IV RP. Jak to można wiązać z kwestią odpowiedzialności? Ano tak, że Ludwik Dorn był wtedy świadomy tego, że jeśli szukać odpowiedzialnego za katastrofę smoleńską, to tą figurą jest Jarosław Kaczyński. Bo to on prowadził histeryczną rywalizację z Donaldem Tuskiem oraz Platformą i do tej rywalizacji w jakimś stopniu używał swojego brata.

- To prawda, ale w takich przypadkach w pewnym momencie cel rywalizacji, czyli np. dobro Polski, schodzi na drugi plan, a celem staje się sama rywalizacja. Mnie chodzi raczej o szczególny moment w tej rywalizacji - dążenie do tego, żeby koniecznie być w Katyniu, skoro był tam też premier, czyli główny rywal.

- Tak, trudno się dziwić, ale trzeba też pamiętać, że obowiązują pewne reguły. Katyń nie leży w Polsce, więc skoro nie ma zaproszenia odpowiednich władz obcego państwa, w tym przypadku prezydenta Rosji, nie trzeba tam jechać. Premier został zaproszony natomiast przez swojego odpowiednika. A prezydent zdecydował się na lot, mimo braku takiego zaproszenia.

- Tak, ale tamto było chyba wizytą prywatną. W tym przypadku obecność całego otoczenia i wszystkich członków delegacji nadawała temu wyjazdowi zupełnie inną rangę. Prezydenci Stanów Zjednoczonych też mają wizyty prywatne i oficjalne. Za każdym razem obowiązują inne rytuały publiczne.

- Tak, moim zdaniem to był przejaw tzw. przeniesienia winy. To nie znaczy jednak, że osoba odpowiedzialna przestała być jednocześnie ofiarą. Znamy przecież wiele takich przypadków, że sprawca jakiegoś nieszczęścia także ponosi jego bolesne skutki. W tym przypadku to przeniesienie było możliwe także dlatego, że całe to wydarzenie, straszliwe, ważne i pełne patosu, mogło łatwo stać się narzędziem rozmaitych gier społecznych i projekcji. Można było na nie rzutować różne nastroje, potrzeby, miłości i nienawiści.

- Ale także niechęci do liberalizmu, poczucia życiowej porażki, strat z powodu zmian ekonomicznych i społecznych. Tu nie chodziło przy tym tylko o obiektywne krzywdy: w podobnych sytuacjach swoje frustracje w takim wydarzeniu mogą ulokować ludzie, którym się wydaje, że zostali w różny sposób skrzywdzeni, którzy kierują się rozmaitymi teoriami spiskowymi. Ci wszyscy ludzie dostali nareszcie wspólny mianownik, ekran, na którym mogli się skupić i na który mogli "rzutować" złe nastroje.

- Była i jakoś jest jeszcze odreagowaniem, spełnieniem czegoś, co ja nazywam interesem emocjonalnym, choć socjologowie nie używają tego określenia. Różne grupy mają poczucie krzywdy, zaślepia je nienawiść czy niezrozumienie świata. I gdzieś to musi wykipieć. Katastrofa smoleńska stała się taką przestrzenią. Używam tu - za filozofem Peterem Sloterdijkiem - określenia "bank gniewu". Ideologowie bowiem rożnych formacji kumulują gniew niczym kapitał, by na fali tego gniewu wypłynąć. I Smoleńsk też stał się zaczynem takiego banku gniewu, który można spożytkować politycznie. Do destrukcji przeciwnika politycznego albo całego systemu.

- Do rzeczywistości mitycznej należy także to, że jej rzeczowa podstawa, historyczny punkt wyjścia, się z czasem oddala. A skoro oddalone i nieważne stają się fakty, możliwe staje się przekształcenie takiego mitu w coś innego niż było wcześniej.

- W tym przypadku choćby w koncepcje jakiegoś wszechogarniającego spisku międzynarodowego....

- Tak, łatwo dziś zatem można przywoływać całą politykę imperialną Rosji i łączyć ją ze Smoleńskiem. A na plan pierwszy wydobywa się już nie katastrofa i związana z nią trauma, ale to, że to jest podstawowe ogniwo rosyjskiego spisku imperialnego, w którym swój udział mają oczywiście Niemcy, a wszystko dzieje się ponad naszymi głowami. Emocje związane z tamtym wydarzeniem wystygły nieco, a lokowane są w tej nowej przestrzeni. Pewnym też zdarzeniem wymownym było to, że niejaki pan Andrzej "spod krzyża" oświadczył, że będzie teraz głosował na Komorowskiego. To symbolicznie może oznaczać, że tamta faza romantyczna wygasła. Faza, w obrębie której, niczym we wspomnianym "Kordianie", trumny smoleńskie niemal same ruszyły do Pałacu Prezydenckiego - niegdyś Namiestnikowskiego, by skonfrontować się z jego nowym lokatorem, "Komoruskim". W której również, jak w znanym wierszu Jarosława Marka Rymkiewicza, pojawił się wyraźny podział na dwie Polski, z których jedna "jedzie na lawecie", a drugą "w objęcia bierze car
północy".

- Katastrofa smoleńska już zrobiła swoje: odpowiedni "bank gniewu" powstał, więc wszystkich nastrojów z tego "banku" można teraz będzie użyć. Cały czas przecież dysponenci tego "banku" nie uznają do końca obecnych władz i kwestionują w słowach i gestach ich prawomocność, nie chodzą np. na posiedzenia Rady Bezpieczeństwa Narodowego, i funkcjonują trochę jak rząd na wewnętrznym uchodźstwie.

- Z bankami tak bywa, że ich aktywa czasem zmieniają wartość. Dlatego dzisiaj, tak jak mówiłem, można się spodziewać bardziej akcentowania katastrofy smoleńskiej jako jednego z kluczowych momentów rosyjskiej polityki imperialnej. I pozwala to przy okazji przywołać "proroczą" dalekowzroczność Lecha Kaczyńskiego, który już w 2008 roku, występując w Gruzji, wiedział, co będzie... W każdym razie Smoleńsk trzeba przemienić w coś innego, niż był on pierwotnie.

- Mit smoleński zostanie w jakimś stopniu "zabetonowany", zastygnie. A jego siła będzie zależeć, mówiąc w uproszczeniu, czy Polsce się uda. To znaczy, zacznie być zależny np. od tego, jak się rozwinie konflikt rosyjsko-ukraiński i jakie będą jego konsekwencje dla nas, a także od tego, jaka będzie nasza sytuacja gospodarcza. Czym więc w obu tych obszarach będzie gorzej, tym bardziej kapitał złożony w "banku gniewu" będzie rósł. Choć oczywiście może się on wypełnić także innymi treściami, które dziś trudno przewidzieć.

Rozmawiał Piotr Śmiłowicz