Wybór pomiędzy 1500 zł w Polsce a 1500 euro w Niemczech. Dylemat kilkuset tysięcy Polek

Anna Wiatr, autorka książki "Betrojerinki. Reportaże o pracy opiekuńczej i (bez)nadziei": Właściwie nie trzeba mieć żadnych kwalifikacji, żeby wyjechać do takiej pracy. Można więc powiedzieć, że każdy może skorzystać z takiej szansy, o ile traktuje pracę opiekuńczą w Niemczech jako szansę. Bo to nie jest takie oczywiste.

Nie potrafię tego określić jednym słowem, bo właściwie w całej książce opowiadam o tym, że wyjazdy opiekunek sytuują się gdzieś na przecięciu beznadziei z nadzieją. Dla mnie ten temat był ciekawy właśnie z tego powodu, że jest bardzo ambiwalentny. Im dłużej poznawałam historie opiekunek, tym bardziej moja początkowo krytyczna postawa zmieniała się. Z każdą kolejną historią przekonywałam się, że praca w Niemczech może być też dobrym sposobem na zmianę swojego życia , a nie tylko przykrym przymusem.

Jeśli chodzi o formalne kwestie, to wyjazdy organizują przeważnie polskie agencje pośrednictwa pracy. Opiekunka podpisuje umowę-zlecenie i wyjeżdża na dwa, trzy miesiące do Niemiec w ramach tak zwanej delegacji. Zarabia ok. 1300 euro miesięcznie na rękę i po dwóch miesiącach zjeżdża na tzw. urlop.

Tak, bo w tym czasie, kiedy opiekunka przebywa w Polsce, nie otrzymuje żadnego wynagrodzenia. Czasami ma też problemy z ubezpieczeniem, jeśli składki są nieodprowadzane.

To wynika z tego, jak firmy zorganizowały zatrudnianie Polek jako opiekunek w Niemczech. Panie funkcjonują na styku dwóch systemów - polskiego i niemieckiego. Z jednej strony otrzymują wynagrodzenie zgodne z niemiecką stawką minimalną, która wynosi 8,84 euro brutto, z drugiej strony składki odprowadzane są od polskiego minimalnego wynagrodzenia, bo pracują na podstawie polskich umów. Mają w nich wpisane najczęściej 38,5 godziny pracy tygodniowo, czyli tyle ile dopuszczają niemieckie przepisy. W rzeczywistości wygląda to jednak bardzo różnie, bo pracę opiekuńczą bardzo trudno jest uregulować i włożyć w ramy pracy ośmiogodzinnej. W zależności od tego, dokąd opiekunka trafi, czy też jakie warunki pracy sobie wynegocjuje, to tyle będzie pracowała. A panie są czasem do dyspozycji przez okrągłą dobę, jeśli tego wymaga stan pacjenta.

Jedna z opiekunek w Szwajcarii wygrała związany z tego typu wątpliwościami proces w sądzie w Bazylei. Sąd uznał, że czuwanie i wstawanie do podopiecznego w nocy to praca. Firma musiała jej zapłacić 14 tys. franków wraz z odsetkami za przepracowane godziny. Spotkałam się z różnymi sytuacjami. Gdy sama pracowałam jako opiekunka, początkowo prawie nie spałam. Kobieta, którą się opiekowałam w nocy kilka razy korzystała z toalety. Miała problemy z trzymaniem moczu, a nie chciała używać pieluchomajtek. Wymagała od opiekunek spania przy otwartych drzwiach, by mogły zareagować, gdyby się przewróciła. W trakcie rozmowy z podopieczną i jej rodziną ustaliłyśmy że drzwi będą jednak zamknięte, wpisałam też swój polski numer telefonu do pamięci telefonu przenośnego, z którym podopieczna się nie rozstawała. Kobieta stwierdziła ze zdziwieniem, że innym opiekunkom nie przeszkadzały ani otwarte drzwi do pokoju ani zapalone światło.

Rozbieżności między stanem opisanym w ogłoszeniu a faktycznym są spowodowane w dużej mierze chęcią jak największego zarobku, łatwą do zauważenia wśród pośredników. Zapotrzebowanie na tanie usługi opiekuńcze jest w Niemczech bardzo duże, większość ofert dotyczy podopiecznych w cięższym stanie. Barbara, jedna z moich bohaterek, dostała informację z firmy, że jej podopieczna ma osiemdziesiąt dwa lata, problemy z trzymaniem moczu, cukrzycę i problemy z poruszaniem się. Kiedy dotarła na miejsce okazało się, że jest dużo gorzej. A później znalazła wypis ze szpitala, wynikało z niego, że podopieczna przeszła wielokrotne udary i cierpi na skrzywienie jednostronne, demencję, Parkinsona, miażdżycę, arytmię, ciężkie zwyrodnienie kręgosłupa i świąd starczy.

W książce zresztą umieszczałam autentyczne ogłoszenia, na które zwracałam uwagę robiąc research w internecie. To są takie mikrohistorie opisujące podopiecznych, do których opiekunki się wybierają. Już nawet po tych ogłoszeniach widać, że to nie są osoby, które są samodzielne.

*Ja też znalazłam wiele takich ogłoszeń. Na przykład: "W chwili obecnej poszukujemy osób chętnych do podjęcia pracy w charakterze opiekunki dla starszego pana Horsta mieszkającego w Hamburgu niedaleko Bergedorf. Podopieczny jest miłym, 83-letnim, starszym panem poruszającym się przy chodziku oraz jeżdżącym na wózku inwalidzkim. Choruje na demencję, osteoporozę oraz nietrzymanie moczu. Ma problemy z sercem oraz cierpi na nadciśnienie tętnicze. Do obowiązków opiekunki będzie należało prowadzenie domu czyli głównie sprzątanie domu, prasowanie i pranie a także przygotowywanie posiłków oraz codzienne zakupy. Podopieczny potrzebuje również wsparcia podczas czynności higienicznych zarówno rano jak i wieczorami, pomocy podczas ubierania. Opiekunka będzie również zmieniać podopiecznemu pielucho-majtki, czuwać przy nim w nocy oraz przenosić go z wózka na łóżko. Wymagamy znajomości języka niemieckiego na poziomie bardzo dobrym, doświadczenia i zaangażowania w powierzone obowiązki". Czy osoba bez wykształcenia pielęgniarskiego jest w stanie poradzić sobie z takim przypadkiem? *

Jeśli opiekunka nie posiada odpowiedniego przygotowania, może mieć problemy z transferowaniem pacjenta. Na pewno takie obowiązki jak zakrapianie oczu, podawanie leków czy nakładanie rajstop uciskowych to już są obowiązki, które nie powinny się znajdować w harmonogramie dnia opiekunki. Są to zadania, która powinna wykonywać wykwalifikowana opiekunka. Moje bohaterki i inne Polki opiekujące się starszymi osobami w Niemczech zatrudniane są jako pomoce domowe.

Firmy obawiając się takich sytuacji umieszczają w umowach zakazy wypowiadania umów. Opuszczenie miejsca pracy ma się wiązać z koniecznością zapłaty wysokich kar. Rezygnacje zdarzają się rzadko kiedy. Kobiety raczej zaciskają zęby i starają się jakoś sobie poradzić na miejscu. Co przeważnie nie jest łatwe, zwłaszcza jeśli pacjent jest ciężko chory.

(śmiech). Jestem wegetarianką, więc nie kryłam radości, gdy zaproponowano mi pracę u starszego małżeństwa, które nie je mięsa. Byłam zaskoczona, gdy po przyjeździe zastałam samotną panią, którą nigdy nie miała męża. A w dodatku jadła mięso.

Sam temat opiekunek w Niemczech interesował mnie już wcześniej. Myślałam o napisaniu o tym książki. Starałam się o stypendium dziennikarskie, ale go nie otrzymałam. Temat więc odłożyłam do szuflady. Przypomniałam sobie o nim , kiedy sama miałam niestabilne prace i zarabiałam grosze. Wtedy pomyślałam, że zobaczę na miejscu, z czym wiążę się praca opiekunki i. przy okazji zarobię pieniądze. Pracowałam prawie trzy miesiące i zarobiłam 3 tysiące euro.

Gdybym podczas pierwszego wyjazdu - kiedy jeszcze nie pisałam książki - nie poczuła na własnej skórze, co to znaczy być opiekunką, to całkiem zapomniałabym o tym temacie. Będąc w Niemczech uznałam, że warto byłoby jeszcze raz spróbować nim kogoś zainteresować i się nim zająć. Potem pojechałam raz jeszcze, by zebrać materiał. Były to jednak dwa bardzo różne wyjazdy.

Pokazały, jak ważne jest negocjowanie warunków pobytu. W czasie pierwszego wyjazdu miałam być do dyspozycji mojej podopiecznej od rana do późnego wieczora. Po kilku dniach miałam tego dosyć. Uzgodniłam z nią wtedy 8 godziny dzień pracy i jeden dzień w tygodniu wolny.

Natomiast podczas drugiego wyjazdu chciałam przekonać się, jak praca opiekunki wygląda zazwyczaj i zgodziłam się na warunki, które mi zaproponowano. Brak negocjacji spowodował, że byłam do dyspozycji od godziny 7 do 21 i nie miałam żadnego dnia wolnego w tygodniu.

Rzeczywiście, jeśli trafi się na w miarę samodzielnego podopiecznego, to ta praca może być przyjemna. Wiele zależy też od rodziny osoby wymagającej opieki. Jeśli są otwarci na rozmowę można z nimi ustalić, że potrzebujemy z ich strony wsparcia czy dnia wolnego. Ktoś z nich, np. syn lub córka, przejmuje wtedy opiekę. Podopieczni czasem spędzają też jeden dzień w tygodniu w domu dziennego pobytu.

Trudno powiedzieć, ponieważ nikt nie prowadzi statystyk i nie ma porządnych danych na ten temat. Są szacunki i one mówią, że w ten sposób zarabia na życie od 200 do 500 tysięcy osób.

Myślę, że to są raczej sporadyczne przypadki. Moje prywatne szacunki wskazują, że stanowią jakieś 5 proc. wszystkich osób pracujących jako opiekunki i opiekunowie w Niemczech.

To nie jest tak, że wszystkie panie wyjeżdżają za pośrednictwem agencji. Niektóre wyjeżdżają prywatnie i to jest rzeczywiście praca na czarno. Jest też grupa osób, które są zatrudnione w Niemczech. Bo jest też formalna możliwość, że sam podopieczny może zatrudnić opiekunkę i opłacać jej składki bezpośrednio w Niemczech. Jest jeszcze kolejna możliwość, tzn. są też takie agencje, które zatrudniają opiekunki na polskich warunkach, czyli umowach-zleceniach, a składki odprowadzają w Niemczech, więc to są bardzo różne modele.

Zdaniem Sylwii Timm, prawniczki udzielającej pomocy osobom z Polski, najbardziej korzystna sytuacja ma miejsce wtedy, gdy opiekunka jest zatrudniona bezpośrednio przez niemiecką rodzinę. Opiekunka musi więc znaleźć rodzinę, która zdecyduje się ją w taki sposób zatrudnić. Może też przeprowadzić się do Niemiec i po zdobyciu odpowiednich kwalifikacji pracować jako opiekunka w opiece ambulatoryjnej.

Kobiety, które przeprowadzają się do Niemiec, nie pracują w systemie dwudziestoczterogodzinnym. Mają inne możliwości np. właśnie praca w opiece ambulatoryjnej lub w domu spokojnej starości.

Z tym słowem jest spory problem. Pojawiło się ono jednak na okładce mojej książki, a opiekunki raczej tak o sobie nie myślą.

Opiekunki czują, że praca, którą wykonują, nie powinna być tak zorganizowana. Ale zupełnie inaczej jest powiedzieć, że czuję się jak niewolnica, a zupełnie inaczej jest usłyszeć czy zobaczyć takie słowo w tytule artykułu. Jedna z bardziej krytycznych opinii na temat tej książki dotyczy właśnie tego, że tak często w mediach pojawia się słowo "niewolnik". Oczywiście, moje bohaterki czasami używają tego słowa, podkreślając nim to, że ich sytuacja jest trudna. Jednocześnie mają też poczucie, że praca w Niemczech dała im bardzo wiele.

Zresztą w epilogu książki są też wypowiedzi osób, które nigdy nie pracowały w Niemczech, a niewolnikami czują się w Polsce, np. pielęgniarki, pracownicy domów opieki, ekspedienci na kasie w marketach albo ochroniarze. Dlatego ja bym była ostrożna w nazywaniu opiekunek niewolnicami.

Opiekunkami zostają często osoby po pięćdziesiątce, a nawet przed sześćdziesiątką, które muszą czas do emerytury jakoś wypełnić finansowo. Dlatego wyjeżdżają do Niemiec.

Czasami jest to jednorazowy wyjazd, żeby sobie trochę podreperować budżet. Bywa jednak i tak, że wyjazdy trwają przez 10 lat. Część pań twierdzi, że nie są już w stanie wyobrazić sobie funkcjonowania za 1500 zł miesięcznie. Biorąc więc wszystkie za i przeciw dochodzą do wniosku, że będą dalej wyjeżdżać.

Każda sytuacja jest trochę inna. Czasami jest tak, że mają cele do zrealizowania np. spłatę kredytu i planują, że popracują rok albo dwa i wrócą na stałe do Polski. Tu mają rodzinę i przyjaciół, z którymi nie chcą się rozstawać. Czasami przed czymś uciekają - wobec dwóch moich bohaterek mężowie stosowali przemoc. Czasem nie mają innego wyjścia, bo w Polsce nikt ich nie chce zatrudnić.

W konsekwencji bywa i tak, że nigdzie nie czują się u siebie: ani w Polsce, ani w Niemczech.

W Niemczech od 1996 roku funkcjonuje ubezpieczenie pielęgnacyjne, więc część kosztów, które są ponoszone przez rodzinę na usługi opiekuńcze - np. te wykonywane przez Polki - jest z niego pokrywana. Oprócz tego, że pracą opiekuńczą zajmują się osoby z Polski, dostępne są także usługi ambulatoryjne. Czyli jeśli osoba starsza potrzebująca wsparcia, podpisuje umowę z np. z firmą zajmującą się zapewnianiem szeroko rozumianej opieki. Koszty związane z zatrudnianiem polskich opiekunek są pokrywane przez niemieckie kasy chorych wtedy, gdy składki wynikające z zatrudniania opiekunki są odprowadzane w Niemczech.

Jestem badaczką w projekcie "Generator innowacji. Sieci wsparcia" realizowanym przez Towarzystwo Inicjatyw Twórczych "ę", w ramach którego zajmujemy się usługami opiekuńczymi w Polsce. Z dostępnych raportów wynika, że opieka w Polsce jest scedowana właściwie w 90 proc. na bliskich osób starszych. Zajmują się nią przede wszystkim kobiety .Z jednej strony, wynika to z braku wsparcia instytucjonalnego: niewiele jest na przykład domów dziennego pobytu, z drugiej strony, problemem jest też panujące w Polsce przeświadczenie, że opieka to prywatny problem poszczególnych rodzin, z którym należy sobie poradzić samemu.

Mam 37 lat i w tym momencie raczej nie boję się starości. Jestem socjolożką, więc dostrzegam wiele problemów systemowych związanych ze zorganizowaniem opieki nad starszymi ludźmi w Polsce. Mam nadzieję, że większość z nich zostanie rozwiązana, zanim skończę osiemdziesiąt lat. Żeby się to jednak stało, musimy zacząć o starości i związanych z nią wyzwaniach poważnie rozmawiać.

Anna Wiatr - doktor socjologii, badaczka jakościowa, autorka książek "Historie intymne. Odnajdując i tracąc siebie" (Nomos 2010) i "Pomiędzy życiem a śmiercią. Opowieść o tożsamości i umieraniu" (Nomos 2013). We wrześniu ubiegłego roku nakładem Wydawnictwa Krytyki Politycznej ukazała się jej kolejna książka "Betrojerinki. Reportaże o pracy opiekuńczej i (bez)nadziei".