Więźniowie wykopali kościół

Ziemia Święta ciągle fascynuje nowymi znaleziskami, które zmieniają jej oblicze. Ostatnią rewelacją archeologiczną jest odkrycie w więzieniu w Megiddo, w Galilei, na północy Izraela. Nikt się go nie spodziewał. Podczas prac ziemnych, poprzedzających budowę nowego skrzydła, więźniowie natrafili na bizantyjskie mozaiki. Powiadomieni o odkryciu archeolodzy podjęli systematyczne prace. Natrafili na pozostałości kościoła z przełomu III i IV wieku. Odpowiedzialny za wykopaliska Jotam Tefer, z izraelskiego Departamentu Starożytności, podkreśla, że znaleziska chrześcijańskie z tego okresu są bardzo rzadkie. Odkrycie bizantyjskiego kościoła w Megiddo określa jako unikatowe.

Kościół w Megiddo jest niezwykle cenny dla poznania wczesnego okresu chrześcijaństwa w Ziemi Świętej, zaraz po uznaniu tej religii przez imperium rzymskie. Byłby to jeden z najstarszych oryginalnych chrześcijańskich kościołów, nie tylko na terenie ówczesnej Palestyny, ale i na świecie. Wcześniej, do czasu edyktu mediolańskiego, wydanego przez cesarza Konstantyna w 313 roku, chrześcijaństwo było religią zakazaną, a jej wyznawcy byli prześladowani. Nie można było budować obiektów sakralnych. W Palestynie wierni Chrystusa potajemnie gromadzili się na modlitwach i „łamaniu Chleba”, czyli Eucharystii, w tak zwanych „kościołach domowych”. Jeden z takich kościołów zachował się w Kafarnaum, w domu św. Piotra. Zbierali się też w synagogach, na cmentarzach lub w grotach.

Stół „na wspomnienie Chrystusa”

Wykopaliska w Megiddo odsłoniły znakomicie zachowane bizantyjskie mozaiki z inskrypcjami w języku greckim. Natrafiono też na pozostałości obrysu murów kościoła, zbudowanego na planie prostokąta, cysterny i system doprowadzania wody. Zapewne więc przy świątyni był też klasztor. Niezwykle ważne jest, że mozaikom towarzyszą greckie inskrypcje. Przekazują one cenne informacje historyczne i eksplikacje symboliki kościoła.

Najpiękniejsza i najokazalsza jest wspaniale zaprojektowana i wykonana mozaika przedstawiająca dwie ryby. Był to najbardziej rozpoznawalny w pierwotnym Kościele symbol chrześcijaństwa. Najważniejsza inskrypcja informuje, że świątynia była dedykowana „Panu Jezusowi Chrystusowi”. Z inskrypcji dowiadujemy się, że w jej centrum znajdował się „stół” eucharystyczny. Wspomniana jest na niej kobieta o imieniu Ekeptos, fundatorka „stołu na wspomnienie (uczczenie) Chrystusa”.

Znawcy wczesnego chrześcijaństwa zwracają uwagę, że w napisie użyto określenia „stół”, a nie „ołtarz”. Uważają, że chodziło o zaakcentowanie Eucharystii jako uczty paschalnej, zarazem eschatologicznej – w nawiązaniu do Ostatniej Wieczerzy Jezusa. Być może w ten sposób chciano podkreślić zdystansowanie się wobec kultu ofiarniczego religii żydowskiej i kultów pogańskich. Wydaje się, że uczestnicy Eucharystii zasiadali – na wzór Ostatniej Wieczerzy – wokół centralnie ustawionego stołu, przy którym dokonywało się misterium łamania Chleba. Taką hipotezę wysnuwa prof. Leah De Segni z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. Dodaje, że mozaika z Megiddo może mieć bardzo ważne znaczenie dla studiów nad wczesnochrześcijańską Eucharystią.

Z dwóch innych inskrypcji poznajemy imiona fundatorów mozaik: Gaianusa, rzymskiego oficera, i czterech greckich niewiast. Mozaiki pełne są precyzyjnych, finezyjnych, kolorowych wzorów geometrycznych. Do dziś mienią się pełnią kolorów. Megiddo – góra bitew

Wzniesienie kościoła w starożytnym i ważnym historycznie Megiddo i poświęcenie go Jezusowi Chrystusowi jest zakorzenione w apokaliptycznej symbolice. Uderza, zapewne świadomie zaaranżowany, splot odniesień teologiczno-symbolicznych. Św. Jan zapisał w Księdze Apokalipsy: „I ujrzałem wychodzące z paszczy Smoka i z paszczy Bestii, i z ust fałszywego Proroka trzy duchy nieczyste, jakby ropuchy, a są to duchy czyniące znaki – demony, które wychodzą ku królom całej zamieszkanej ziemi, by ich zgromadzić na wojnę w wielkim dniu wszechmogącego Boga. I zgromadziły ich na miejsce, zwane po hebrajsku Har Magedon. Siódmy (anioł) wylał swą czaszę w powietrze, a ze świątyni od tronu dobył się donośny głos mówiący: »Stało się!«. I nastąpiły błyskawice, i głosy, i gromy, i nastąpiło wielkie trzęsienie ziemi, jakiego nie było, odkąd jest człowiek na ziemi. A wielkie miasto rozpadło się na trzy części i miasta pogan runęły. I pierzchła każda wyspa, i gór już nie znaleziono” (Ap 16,13–20).

Har Magedon (har z hebrajskiego – góra) to Megiddo, Amargeddon. Megiddo było świadkiem wielu bitew na przestrzeni tysięcy lat. Dlatego tu św. Jan Ewangelista umieścił miejsce ostatecznej bitwy dobra ze złem. Poprzez odwołanie się do pamięci historycznej, nadał Megiddo symboliczny sens bitwy eschatologicznej. Żeby podkreślić wiarę w ostateczne zwycięstwo nad złem Jezusa Chrystusa – Kyriosa, zmartwychwstałego Pana, który pokonał śmierć, ma moc nad każdą potęgą, siedzi po prawicy Ojca i zapowiedział swoje ponowne przyjście, paruzję – nie było lepszego miejsca na świątynię, jak właśnie w Megiddo. Kościół został ulokowany w odległości około kilometra na południe od starożytnego osadniczego wzgórza. Dla ówczesnych chrześcijan znakiem tego zwycięstwa było też odzyskanie wolności religijnej po trzech stuleciach prześladowań.

Historia Megiddo sięga siedmiu tysięcy lat wstecz. Archeolodzy wyodrębnili 20 okresów osadniczych! Położenie Megiddo było strategicznie kluczowe – na wielkim szlaku handlowym „Via Maris” z Egiptu do Syrii i Mezopotamii. Już trzy tysiące lat przed Chrystusem Har Magedon było potężną warownią. Półtora tysiąca lat przed Chrystusem faraon Tutmozis III zwyciężył tu królów syryjskich i kananejskich. Potem Jozue, podczas zdobywania Ziemi Obiecanej, pokonał w bitwie króla Megiddo. Żydowski król Jozjasz poległ w pobliżu w bitwie z faraonem Neko. Salomon utworzył na Har Magedon potężną twierdzę. Pod Megiddo walczono nieustannie – ostatnio Brytyjczycy przeciw imperium ottomańskiemu w czasie I wojny światowej i Żydzi przeciw Arabom w czasie wojny o niepodległość w 1948 roku.

Atrakcja dla pielgrzymów

W ocenie izraelskiego ministerstwa turystyki, bizantyjski kościół i mozaiki w Megiddo staną się jeszcze jedną historyczną atrakcją, która przyciągnie pielgrzymów do Ziemi Świętej. Nie wiadomo jeszcze, w jaki sposób wykopaliska zostaną udostępnione zwiedzającym. Minister turystyki Abraham Hirszon sugeruje, aby po prostu przenieść więzienie w inne miejsce. Nie jest to proste, bo Megiddo to jedno z największych więzień w Izraelu. Przetrzymywani są w nim izraelscy kryminaliści i palestyńscy ekstremiści, oskarżeni o zbrojną walkę przeciw Izraelowi.

Na razie odkryte mozaiki są pieczołowicie konserwowane. Mają być przeniesione, aby można było dotrzeć do struktur znajdujących się pod nimi. Prezydent Mosze Kacaw zawiezie fotografie mozaik do Watykanu, aby pokazać je papieżowi Benedyktowi XVI podczas pierwszej, historycznej, wizyty w Stolicy Apostolskiej. Na terenie więzienia w Megiddo prowadzone są dalej prace wykopaliskowe. Archeolodzy spodziewają się kolejnych odkryć. Dla osadzonych w Megiddo udział w wykopaliskach okazał się znakomitą szkołą resocjalizacji – podkreślają władze więzienne. Od kilku miesięcy w archeologicznych pracach stale uczestniczy kilkudziesięciu izraelskich więźniów. Niektórzy już połknęli archeologicznego bakcyla.

Ryszard Montusiewicz, korespondent KAI, Radia Watykańskiego i Polskiego Radia w Izraelu