Przekroczyć horyzont zła

Zbrodnie, tym bardziej te dokonywane na całych grupach ludzkich, całych narodach, badane i dokumentowane są po to by ich ofiary nie zapomniano a sprawcy zostali ukarani.

Patron Nagrody, Witold Pilecki, dobrowolnie wkroczył do piekła Auschwitz-Birkenau, żeby wydobyć i opisać prawdę o tym, co dzieje się za jego murami, i tym wstrząsającym raportem poinformować świat o obozowej rzeczywistości. Współczesnym autorom, którzy decydują się wejść tak głęboko w świat ludzkiej krzywdy należy się szacunek i wdzięczność. Podkreślił to w swoim przemówieniu dr Wojciech Kozłowski, p.o. dyrektor Instytutu Pileckiego.

- To co dla nas było szczególnie istotne, obok wartości literackich i dobrego języka, dobrej treści, to także pewna wrażliwość autorów na podejmowane tematy. (…) Prace, które opowiadają o konfrontacji z dwoma totalitaryzmami, bądź opowiadają o doświadczeniu bieżącej wojny czy prześladowań są ciężkie, dają poczucie satysfakcji natomiast potrafią przerażać, potrafią być trudnym doświadczeniem dla piszącego i pośrednio dla czytającego. (…) Doceniliśmy autorów, którzy odważyli się wejść tam, gdzie zwykły człowiek boi się wchodzić – dodając, że pisanie zmienia i w konsekwencji pozwala nam w sposób bogatszy dzielić się naszym człowieczeństwem.

Międzynarodowa Nagroda im. Witolda Pileckiego przyznawana jest od 2021 roku w trzech kategoriach: naukowa książka historyczna, reportaż historyczny oraz tzw. nagroda specjalna, początkowo przewidziana dla korespondentów wojennych, a od 2022 roku honorująca najlepszą książkę na temat trwającej od 2014 roku agresji Rosji na Ukrainę lub trwających od 2020 roku protestów na Białorusi i związanych z nimi represji. Laureaci każdej z kategorii otrzymują 40 tys. zł oraz okolicznościową statuetkę. Nagroda dla autorów wyróżnionych książek to 15 tys. zł.

NAGRODA W KATEGORII "NAUKOWA KSIĄŻKA HISTORYCZNA"

Przesiedleńcy. Wielka epopeja Polaków 1944–1946, prof. Grzegorz Hryciuk, Wydawnictwo Literackie. Książka poświęcona jest przymusowym przesiedleniom 800 tys. Polaków z Kresów na Ziemie Zachodnie. Monografia przybliża dramat ludzi zmuszonych do opuszczenia swojej małej ojczyzny do obcego miejsca, które po wielotygodniowej podróży w bydlęcych wagonach miało stać się ich nowym domem. Książka jest analizą istotnego rozdziału historii Europy Środkowo-Wschodniej, a jednocześnie uniwersalną opowieścią o stracie i budowaniu swojego życia na nowo. W laudacji wygłoszonej pod adresem autora prof. Richard Butterwick-Pawlikowski podkreślił uniwersalny wymiar książki: - Autor wybrał tematykę obszerną, trudną i kontrowersyjną wręcz kluczową dla zrozumienia demografii, społeczeństwa, kultury i pamięci nie tylko powojennej Polski ale i sporej części Europy. Ponadto jest ona arcyważna osobiście dla kilku milionów Polaków będących potomkami, przyjaciółmi i sąsiadami ponad miliona ziomków przesiedlonych ze wszystkich województw II Rzeczypospolitej do zachodnich województw Polski ludowej. (…) Ta historia powinna być ważna także dla potomków dawnych sąsiadów – czasami niestety także oprawców, lecz też nieraz zbawców – na Ukrainie, powinna również interesować potomków tych wysiedlonych Niemców, których domy, mieszkania i gospodarstwa, często ogołocone przez armię czerwoną, zajęli Polacy wypędzeni ze Wschodu.

WYRÓŻNIENIA W TEJ KATEGORII

Szermierze wolności i zakładnicy imperium. Emigracyjny dialog polsko-rosyjski w latach 1939–1956. Konfrontacje idei, koncepcji oraz analiz politycznych, dr Łukasz Dryblak, Wydawnictwo IH PAN. Autor prześledził kontakty między emigracyjnymi publicystami oraz ich dialog na temat polityki ZSRS wobec narodów pozostających w strefie jego wpływów. "Okres 1939-1956 to laboratorium stosunków polsko-rosyjskich, których kulisy starałem się jak najlepiej przedstawić: poznać cele i motywacje obu stron, strategie budowania przewagi, podatności, stopień otwartości na recepcję poglądów drugiej strony, jej rozpoznanie, czy znaczenie, jakie jej nadawano – mówił autor w rozmowie z Instytutem Pileckiego.

Kingdom of Barracks. Polish Displaced Persons in Allied-Occupied Germany and Austria, dr Katarzyna Nowak, Wydawnictwo Mc Gill-Queen’s University Press. Autorka przedstawia codzienne życie Polaków w obozach dla uchodźców po II wojnie światowej. Opierając się na bogatym materiale źródłowym, autorka opisuje codzienność Polaków przebywających w obozach dla uchodźców, które powstały po II wojnie światowej, w których uchodźcy dzielili pełne robactwa baraki z ludźmi wywodzącymi się z różnych środowisk społecznych. Katarzyna Nowak bada, jak doświadczenia polskich dipisów kształtowały ich tożsamość kulturową i narodową co może posłużyć za punkt odniesienia dla sytuacji ofiar współczesnych wojen oraz związanych z nimi migracji.

NAGRODA W KATEGORII "REPORTAŻ HISTORYCZNY"

Bezduszni. Zapomniana zagłada chorych, Kalina Błażejowska, Wydawnictwo Czarne. To oparta na nieznanych dotąd dokumentach, relacjach świadków i rodzin ofiar, historia zapomnianej zagłady niepełnosprawnych dzieci, chorych psychicznie dorosłych i wymagających stałej opieki osób starszych. Niemieccy lekarze w ramach programu "eutanazji" za tytułowych "bezdusznych" uznali co najmniej 20 tys. Polaków.

Dr Piotr Cywiński, przewodniczący Kapituły Nagrody Pileckiego, dyrektor Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, w laudacji zauważył - Kalina Błażejowska proponuje książkę, która jest pod wieloma względami wyjątkowa. (…) Zapomnienie bije z każdej strony tej książki. Zapomnienie historyczne, zapomnienie zbiorowe, zapomnienie rodzinne a nawet indywidualne i to jest zupełnie porażające nawet dla człowieka, który myślał, że generalnie z problemami ludobójstw, mordów masowych już się zdążył zetknąć, może czasami nawet za dużo (…). To jest książka bardzo wielowarstwowa (…), jest napisana językiem przystępnym, językiem całkowicie reportażowym (…) jest to książka, która również w przyszłości będzie miała charakter źródłowy (…) dobrze się czyta i ją się chce czytać.

W tej kategorii Kapituła nie przyznała w tym roku wyróżnień.

NAGRODA W KATEGORII SPECJALNEJ

The War Came To Us: Life and Death in Ukraine, Christopher Miller, Bloomsbury Publishing PLC. Amerykański dziennikarz, korespondent "New York Times" na Ukrainie w sposób przenikliwy i bardzo osobisty spisał nie tylko własne przeżycia i odczucia, relacje z frontu i rozmowy z bohaterami, ale także tło historyczne, w tym genezę, ale też konsekwencje obecnej wojny. "Właściwie nie ma takiego zakątka świata, który nie ucierpiałby z powodu tej wojny – wpłynęła ona chociażby na ceny ropy i zboża. Moja książka jest więc szczególnie adresowana do osób, które myślą, że ta wojna ich nie dotyczy, bo jest dokładnie odwrotnie" – powiedział Miller w rozmowie z Instytutem Pileckiego. Praca nad książką trwała 14 lat.

W słowach laudacji, prof. Patrycja Grzebyk powiedziała - (…) Książka Millera, to także kompleksowe omówienie najnowszej historii Ukrainy, dający nam odpowiedni kontekst wydarzeń, wyjaśniający meandry tej politycznej układanki. To także kompendium wiedzy dla tych, którzy zastanawiają się jak wygląda praca reportera w praktyce i czym jest ona okupiona, to zapis miłości do Ukrainy, ale nie uczucia ślepego, ale uczucia dojrzałego.

WYRÓŻNIENIE W TEJ KATEGORII

Ukraine, War, Love: A Donetsk Diary, Ołena Stiażkina, Wyd. Harvard Ukrainian Research Institute. Książka w poruszający sposób dokumentuje rosyjską okupację Doniecka, łącząc osobiste doświadczenia z szerszym kontekstem wydarzeń. Choć opisywane wydarzenia wywołują emocje, takie jak gniew, oburzenie czy smutek, autorka nie stroni również od humoru. Książka Ołeny Stiażkiny to nie tylko poruszające świadectwo rosyjskiej okupacji, ale i hołd złożony ukochanemu krajowi, miastu i jego mieszkańcom.

(…) Broń Boże, żeby komukolwiek przeszło przez myśl napisanie książki o powolnej, ale krwawej i brutalnej okupacji jego rodzinnego miasta przez Rosję. Dzień po dniu, dzień po dniu żyć w poczuciu, że to nie może się wydarzyć, że nie powinno się wydarzyć w XXI wieku, ale widzieć, jak to się dzieje. Widzieć setki mężczyzn pojawiających się w mieście pod koniec lutego 2014 roku, mówiących czysto po rosyjsku, których zegarki pokazują czwartą, podczas gdy nasze drugą, którzy nie wiedzą, gdzie znajduje się budynek administracji obwodowej, który idą szturmować i gubią się po drodze... Widzieć ich - obcych, okrutnych, gotowych zabijać. Być świadkiem tego, jak gotowość do zabijania staje się codzienną praktyką, jak katowani są studenci, jak gwałcone są kobiety, jak ludzie są porywani prosto z ulicy. - wspomina autorka.

W tym roku moment wręczenia Międzynarodowej Nagrody im. Witolda Pileckiego zbiegł się w czasie z wydarzeniem o szczególnym wymiarze naukowym – trzydniową konferencją poświęconą przyszłości badań nad Europą Środkową i Wschodnią. Organizatorami konferencji był Instytut Pileckiego w Warszawie oraz Davis Center for Russian and Eurasian Studies at Harvard University, Instytut Studiów Politycznych i Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Instytut Studiów Europejskich Uniwersytetu Jagiellońskiego,Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego, Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk oraz Instytut Historii Litwy. W konferencji wzięło udział 32 przedstawicieli międzynarodowego środowiska naukowców z zakresu historii, prawa i dyplomacji m.in. dr Tetiana Portnova, University of Potsdam, prof. Igor Lukes, Boston University, prof. Mark Kramer, Davis Center, Harvard University, prof. Marek Cichocki, Collegium Civitas, Warszawa, prof. Igor Kąkolewski, Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie. 

Więcej informacji na temat Konferencji oraz Nagrody Pileckiego na stronie www.instytutpileckiego.pl.