Pedagog dla WP: życie z ADHD nie musi być koszmarem

WP: Uważa się, że ADHD występuje u 4-8% dzieci w wieku wczesnoszkolnym (6-9 lat). Pani pracuje m.in. z takimi dziećmi w klasach integracyjnych. Jak by Pani zdefiniowała to zaburzenie?

Izabela Tomaszewska: ADHD to zespół nadpobudliwości psychoruchowej (z j. angielskiego - Attention Deficyt Hyperactivity Disorder lub Zespół Hiperkinetyczny (Hyperkinetic Disorder). To zaburzenie rozwojowe charakteryzujące się zaburzeniami pracy mózgu. Objawiają się one w ten sposób, że osoba dotknięta tym schorzeniem ma trudności z koncentracją uwagi oraz kontrolą własnego zachowania (nieumiejętność powstrzymywania reakcji). Wynikiem tych trudności są problemy z przyswajaniem wiedzy, funkcjonowaniem w społeczeństwie, nawiązywaniem i utrzymywaniem prawidłowych kontaktów międzyludzkich.

Brak koncentracji uwagi, impulsywność lub nadmierna ruchliwość zdarzają się u wielu dzieci, lecz w przypadku dzieci z ADHD problemy te są znacznie głębsze i mają długotrwały charakter. Niekiedy są tak poważne, że uniemożliwiają dziecku normalne życie, a jego dzieciństwo zamieniają w koszmar dla niego i jego otoczenia.

WP: Jakie są objawy tego schorzenia?

- Objawy ADHD dzielą się na trzy grupy: zaburzenia koncentracji uwagi, nadruchliwość, impulsywność. Objawami kłopotów z koncentracją uwagi mogą być: brak zorganizowania, notoryczne zapominalstwo, problemy z utrzymaniem uwagi podczas pracy lub zabawy, łatwe uleganie bodźcom rozpraszającym, częste gubienie przedmiotów niezbędnych do codziennych czynności (np. przyborów szkolnych).

Objawy nadruchliwości to: wiercenie się, niespokojne poruszanie rękami lub nogami, wstawanie z miejsca w sytuacji, gdy wymagane jest siedzenie (np. kilkakrotnie podczas jednej lekcji), przesadna hałaśliwość podczas zabawy lub trudność zachowania spokoju podczas odpoczynku, ciągły stan aktywności.

Objawy impulsywności to: częste udzielanie odpowiedzi zanim pytanie zostanie zadane do końca, niezdolność czekania na swoją kolejkę (np. podczas gry lub zabawy), częste przeszkadzanie innym, wtrącanie się, w sytuacjach, gdy jest to niewskazane; nadmierna gadatliwość, bez uwzględnienia danej sytuacji.

Życie na zboczu czynnego wulkanu

WP: Czy termin ADHD oznacza to samo co występująca często u dzieci nadpobudliwość?

- Nie każdą nadpobudliwość można zakwalifikować jako ADHD. Niektóre objawy charakterystyczne dla ADHD pojawiają się u dziecka z powodu trwającej sytuacji stresowej np. wyjazd lub rozwód rodziców, zmiana miejsca zamieszkania, zmiana szkoły czy choroba somatyczna. Ponadto wszystkie symptomy są charakterystyczne dla wieku dziecięcego, więc odróżnienie syndromu ADHD od zjawisk, które znajdują się w granicach tzw. normy stanowi podstawę prawidłowej diagnozy. Bardzo ważną sprawą jest aby diagnozę stawiał specjalista biegły w psychiatrycznym diagnozowaniu dziecka np. psycholog dziecięcy, psycholog kliniczny, neurolog lub pediatra specjalizujący się w ADHD/ADD.

WP: Jak rodzice powinni wychowywać dziecko z ADHD? Jak reagować na zachowania niepożądane np. agresję?

- Życie z dzieckiem z ADHD przypomina życie na zboczu czynnego wulkanu. Nigdy nie ma spokoju. Dlatego tak ważne są przejrzyste zasady, oczekiwania i właściwie formułowane polecenia. Bardzo dobrym instrumentem w pracy z tymi dziećmi jest system rozsądnych kar i nagród. Nie należy stawiać dzieciom niewykonalnych dla nich wymagań (np. siedź spokojnie). Rodzice muszą narzucić nie tylko dziecku, ale przede wszystkim sobie pewną dyscyplinę. Starać się zachowywać w sposób spokojny, zrównoważony i konsekwentny. Nie reagować emocjonalnie na niekiedy trudne zachowania dziecka.

Życie domowe powinno być regularne i w miarę możliwości przewidywalne. Nie należy zaskakiwać dziecka nagłymi poleceniami. Lepiej uprzedzić, że np. za 10 minut ma pozbierać zabawki. Dziecko powinno dużo bawić się ruchowo, ale pod kontrolą, aby pobudzenie nie narastało. W przypadku przejawów agresji dziecka należy wkraczać do akcji spokojnie lecz kategorycznie, kierując aktywność w inną stronę. Polecenia muszą być wydawane krótko (najlepiej zdaniami zbudowanymi z jednego lub dwóch wyrazów ( np. "podnieś papier", a następnie tylko "papier"). Polecenia należy powtarzać tak długo dopóki ich dziecko nie wykona.

Dzieci nadpobudliwe potrzebują stałej, systematycznej pomocy w odrabianiu lekcji. Pomoc należy stopniowo przekształcić w kontrolę, a potem i ją ograniczyć. Przeznaczyć czas (np. każdego wieczora po kolacji na omówienie ważnych wydarzeń, w tym również drażliwych sytuacji, które miały miejsce tego dnia. Dzieci z ADHD mają bardzo niską samoocenę, dlatego ogromnie ważne jest aby zauważać wszystkie pozytywne zachowania i natychmiast dziecko za nie chwalić. We wszystkich działaniach z dzieckiem z ADHD niezwykle istotne jest wyraźne postawienie granic i niezbędna konsekwencja.

My – dorośli musimy być silniejsi od ADHD

WP: Co jest najtrudniejsze, z Pani codziennego doświadczenia, w relacji dziecko – nauczyciel – rodzic? A na co trzeba zwracać szczególną uwagę?

- Pracuję jako pedagog wspomagający w klasie integracyjnej. Z syndromem ADHD spotkałam się wielokrotnie, zarówno jako nauczyciel i jako matka dziecka nadpobudliwego. Mój syn ma obecnie 26 lat. Znam więc z osobistego doświadczenia wszystkie etapy rozwoju dziecka obarczonego tym zaburzeniem, a także wszystkie problemy i niepokoje rodzica takiego dziecka. Rodzice dzieci z ADHD przeżywają bardzo silne emocje. Ich dziecko zachowuje się na co dzień tak jakby ich nieustannie prowokowało. Zachowanie jego jest tak zaczepne i często agresywne, że dorośli przestają nad sobą panować i reagują również agresją. Rodzice przeżywają poczucie winy i bezradności. Zastanawiają się, jakie popełnili błędy, że ich dziecko jest właśnie takie. Nieustannie muszą przechodzić konfrontację z otoczeniem, które z reguły uważa ich za złych rodziców, niepotrafiących wychowywać swojego syna czy córki. Nagromadzoną złość wyładowują najpierw na dziecku, potem na współmałżonku, potem na innych osobach pracujących z ich dzieckiem: nauczycielce,
dyrektorze szkoły, itd. Poszukują podświadomie winnych tego stanu. Próbują udowadniać, że ich syn zaatakował kolegę nie bez powodu, co zwykle jest prawdą, gdyż dzieci z ADHD działają impulsywnie ale nie irracjonalnie.

Nie zmienia to faktu, że gwałtowne, impulsywne reakcje są dla rówieśników i nauczycieli trudne do zaakceptowania. Rodzice broniąc dziecka bronią podświadomie siebie samych. Muszą w pełni zaakceptować swoje dziecko, świadomi jego zaburzeń i ograniczeń. Wówczas przestaną walczyć z całym światem o swoje dziecko, a dostrzegą, że nie są sami. Ich sprzymierzeńcami w tej walce są nauczyciele, którzy całą posiadaną wiedzę i umiejętności a nierzadko ogromne zaangażowanie wykorzystują aby pomóc ich dziecku. Za najważniejszą sprawę w kontaktach z dzieckiem z ADHD uważam głębokie przeświadczenie, że nasze działania i jako rodziców, i jako nauczycieli mają sens. Z tych niezwykle trudnych dzieci wyrastają wspaniali, wrażliwi, inteligentni ludzie, tylko my - dorośli – musimy być silniejsi od syndromu ADHD.

WP: Czy ADHD ma zawsze jednakową postać u dotkniętych nią osób, czy występują jakieś istotne różnice?

- Występują trzy podtypy ADHD:

Typ z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi (bez nadruchliwości) zwany też ADD (najczęściej występuje u dziewcząt): dzieci ciche, spokojne, sprawiające wrażenie marzycieli przebywających często we własnym świecie. Robią wrażenie powolnych. Posądzane są o lenistwo, a w rzeczywistości mają problemy z kontrolowaniem ciągu myśli i skupieniem. Niezorganizowane, ciągle coś gubią. Ogromne problemy z koncentracją uwagi, często się zdarza, że treść polecenia nie dociera do nich mimo kilkakrotnych powtórzeń. Przejście od jednej czynności do innej to dla nich ogromny wysiłek.

Typ z przewagą nadruchliwości i impulsywności (częściej występuje u chłopców): dzieci hiperaktywne i impulsywne, lecz z dobrą zdolnością koncentracji. Mimo pozornego braku uwagi bardzo dobrze wiedzą, co się wokół nich dzieje, co mówi nauczyciel lub mama (w domu). Muszą natychmiast się wypowiedzieć, zawsze pierwsze wyrywają się do odpowiedzi (bez względu na to, czy znają odpowiedź na pytanie czy nie). Nieustannie w ruchu. Bardzo łatwo wchodzą w konflikty z innymi dziećmi. W szkole na ogół radzą sobie dobrze.

Typ mieszany: zaburzenia koncentracji uwagi, nadruchliwość i impulsywność. "Klasyczna", najczęściej występująca odmiana ADHD. Dziecko ciągle biega, potrąca (niechcący) różne przedmioty, a także ludzi. Wszystko go interesuje, nie może skupić się na jednej rzeczy. Zaczyna wiele działań, ale żadnej nie może skończyć. Często popada w konflikty z dorosłymi i innymi dziećmi. Nie potrafi czekać na swoją kolejkę. Nie rozumie instrukcji złożonej z kilku poleceń. Ma problemy w kontaktach z kolegami. Rozprasza go hałas oraz wszelkie dodatkowe bodźce (np. pojawił się gołąb za oknem, kolega upuścił piórnik, ktoś głośno przesunął krzesło itd.). Każdy z dodatkowych bodźców powoduje, że uczeń z ADHD traci zdolność skupienia uwagi i ma problemy z wykonaniem rozpoczętego zadania. Przeszkadza, odzywa się bez pozwolenia, wielokrotnie wstaje podczas jednej lekcji. Ma problemy z rozpoczęciem zadania i doprowadzeniem go do końca. Szybko zniechęca się lub ulega znudzeniu. Często lekceważy obowiązujące normy i reguły.

Niepowodzenia w szkole, trudności w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami oraz wchodzenie w ciągłe konflikty z rodzicami i rodzeństwem sprawiają, że kształtuje się w tych dzieciach bardzo niskie poczucie własnej wartości.

U wielu dzieci z ADHD występują dodatkowe zaburzenia, takie jak: dysleksja, dysortografia, dysgrafia, zachowania opozycyjno- buntownicze, zaburzenia emocjonalne np. niepokój, reakcje lękowe, depresja, niska samoocena, zespół Tourette’a (zespół tików ruchowych i werbalnych). Zaburzenia opozycyjno–buntownicze, które szczególnie są trudne do zaakceptowania polegają na tym, że: dziecko często kłóci się z dorosłymi, traci cierpliwość sprzeciwia się lub odmawia wykonania poleceń dorosłych albo odmawia podporządkowania się obowiązującym regułom, celowo drażni innych, obwinia innych za swoje zachowanie lub błędy, łatwo się obraża, często jest rozzłoszczone, zawzięte, złośliwe i mściwe, używa wulgarnych słów.

To dzieci przeciętnie lub ponadprzeciętnie inteligentne

WP: Czy ADHD ma wpływ na rozwój intelektualny dziecka?

- ADHD występuje u osób o różnym ilorazie inteligencji, lecz większość chorych to ludzie przeciętnie lub nawet ponadprzeciętnie inteligentni. Zaburzenia występujące w ADHD mogą powodować, że bardzo uzdolnione dzieci mogą sprawiać wrażenie przeciętnie lub nawet mało zdolnych. Wysoki poziom inteligencji umożliwia takim dzieciom radzenie sobie z nauką, lecz najczęściej problemem są kontakty z dorosłymi i rówieśnikami.

Zdaniem specjalistów w grupie osób cierpiących na ADHD byli m.in.: Albert Einstein, Ludwik van Beethoven, Leonardo da Vinci, Agatha Christie, Woodrow Wilson, Winston Churchill, Thomas Edison.

Chorobę dziedziczymy, częściej chorują chłopcy

WP: Co jest przyczyną ADHD?

- Za przyczynę ADHD długo uważano błędy wychowawcze rodziców. Ten pogląd dotąd pokutuje jeszcze w myśleniu wielu ludzi. Sami rodzice często zastanawiają się nad tym co źle robią, że dziecko tak się zachowuje? W połowie XX wieku próbowano tłumaczyć ADHD mikrouszkodzeniami mózgu lub niewłaściwą dietą: zatruciem ołowiem, spożywaniem białego cukru, występowaniem konserwantów, kolorowych barwników czy salicylanów w diecie dziecka. Zarówno koncepcja dotycząca diety, jak i ta mówiąca o mikrouszkodzeniach jest prawdziwa tylko dla niewielkiej grupki dzieci. Istnieje również hipoteza wskazująca jako przyczynę ADHD alkoholizm ojca. Obecnie uważa się, że zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest uwarunkowany genetycznie, gdyż często występuje w obrębie tych samych rodzin i u chłopców występuje cztery razy częściej niż u dziewcząt.

WP: Czy można się wyleczyć z ADHD?

- Z ADHD nie można się wyleczyć. Nie jest ona chorobą w potocznym tego słowa rozumieniu. Nie wystarczy brać lekarstw, aby stan zdrowia wrócił do normy. Nadpobudliwość jest cechą stałą. Z biegiem lat zmienia się jej postać. Jedne objawy się zmniejszają inne mogą ulec okresowemu nasileniu. Trzeba nauczyć się żyć z ADHD.

WP: W jaki sposób leczy się ADHD?

- ADHD leczy się poprzez cały układ odpowiednio dobranych oddziaływań wychowawczych, dostosowanie środowiska zewnętrznego (mam na myśli zarówno dom – czyli zachowanie wszystkich domowników, jak i szkołę, czyli system oddziaływań wychowawczych i edukacyjnych opracowanych specjalnie dla danego dziecka przez nauczyciela). Tylko niekiedy wspomaga się dziecko podawaniem leków ułatwiających mu dostosowanie się do otoczenia.

Dodatkowo w zależności od wieku dziecka należy wprowadzać różnego rodzaju terapie: u dzieci młodszych – terapię zabawą, u starszych treningi samokontroli, treningi uczenia się, gimnastykę terapeutyczną, techniki relaksacji. Można też stosować terapie grupowe np. trening dla dzieci z zachowaniami agresywnymi.

WP: Kiedy zaczęto mówić o grupie zaburzeń ADHD, a jak to traktowano wcześniej?

- Problem dzieci nadpobudliwych istniał zawsze, ale jeszcze nie tak dawno (przed 20, a nawet 15 latami) wiedza na ten temat nawet wśród nauczycieli była niezbyt duża. Najczęściej były one traktowano jako niegrzeczne wiercipięty, a od rodziców oczekiwano radykalnych działań wychowawczych.

W sposób naukowy po raz pierwszy rozpoznał i opisał zjawisko "nienormalnego braku koncentracji i wzmożonej ruchliwości" brytyjski profesor-pediatra George Still w 1902 r. On to właśnie zwrócił uwagę na podłoże biologiczne tego problemu. Wiedza ta znana była jednak wąskiemu gronu badaczy i lekarzy. Obecna nazwa i klasyfikacja schorzenia została przyjęta przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne w 1994 r. i w zasadzie od tego czasu (również dzięki mediom) znacznie podniosła się świadomość społeczeństwa w tym zakresie.

To dzieci bardzo samotne

WP: Jaki jest przebieg zespołu nadpobudliwości psychoruchowej?

- Przy nasilonym ADHD przejawy wzmożonej aktywności zaczynają się już w okresie niemowlęcym. W przedszkolu dzieci te mają często problemy w relacjach z rówieśnikami. Stale są w ruchu, działają szybko, impulsywnie, mają słabą koordynację wzrokowo-ruchową, ciągle coś strącają lub niechcący niszczą. Nawiązują kontakt dotykając, popychając lub szczypiąc inne dzieci. Nieustannie wchodzą w konflikty z kolegami. Często są wyśmiewane i izolowane. Inne dzieci nie chcą się z nimi bawić, gdyż ich zachowanie jest trudne do zaakceptowania w codziennych kontaktach rówieśniczych. Dzieci z ADHD to zwykle dzieci bardzo samotne.

W szkole podstawowej pojawiają się trudności z dostosowaniem się do zajęć grupowych, otrzymują oceny poniżej swoich możliwości intelektualnych. U młodzieży może występować skłonność do uzależnienia od alkoholu i narkotyków. W tym okresie nadpobudliwość może ulec zmniejszeniu, ale za to często nasilają się impulsywność i zachowania opozycyjno–buntownicze. W dorosłym życiu również mogą utrzymywać się zaburzenia zachowania, które mogą być powodem komplikacji zawodowych oraz powodować trudności w utrzymywaniu prawidłowych relacji z innymi ludźmi. Jeśli nie rozpocznie się wielokierunkowej, wczesnej terapii, zaburzenia zachowania wraz z obniżonymi umiejętnościami szkolnymi będą miały z pewnością negatywne następstwa.

Rozmawiał Adam Przegaliński, Wirtualna Polska