Jakie są najważniejsze kompetencje samorządów lokalnych?

Zgodnie z art. 163 Konstytucji RP samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne – niezastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy – dla organów innych władz publicznych. Podstawową jednostką samorządu jest gmina, która realizuje wszystkie zadania niezastrzeżone dla innych JST. 

W Polsce obowiązuje zasada trójpodziału władzy. Samorząd terytorialny uczestniczy w jej sprawowaniu. Wykonuje część zadań publicznych w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Tworzą go mieszkańcy danej gminy i ich przedstawiciele wybrani do rady gminy wraz z organem takim jak: wójt, burmistrz czy prezydent miasta. Wspólnie decydują o interesach jednostki i jej wydatkach. 

W rozdziale VII Konstytucji RP w kolejnych artykułach uwzględniono najważniejsze kompetencje samorządów lokalnych. Zalicza się do nich:

• posiadanie przez jednostki samorządu osobowości prawnej,
• prawo własności i inne prawa majątkowe,
• ochrona sądowa samodzielności funkcjonowania JST,
• wykonywania zadań własnych jednostek samorządowych (kwalifikowanie zadań publicznych służących zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej jako zadań własnych),
• ograniczenie nadzoru nad działalnością samorządu do kryterium legalności,
• prawo jednostki samorządu do ustalania wysokości podatków i opłat lokalnych,
• prawa członków wspólnoty samorządowej do decydowania w drodze referendum o sprawach dotyczących całej wspólnoty,
• prawa jednostek samorządu do zrzeszania się, w tym przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych. 

Choć już w art. 166 ustawy zasadniczej wskazano, że jednostki samorządu lokalnego wykonują zadania własne, służące zaspokajaniu potrzeb mieszkańców, nie wymieniono jednocześnie, co właściwie do takich zadań się zalicza. Gmina, jako najmniejsza jednostka samorządu terytorialnego, ma kompetencje służące zaspakajaniu zbiorowych potrzeb mieszkańców. Należą do nich:

• podstawowa ochrona zdrowia i opieka społeczna,
• budowa i utrzymanie dróg i mostów w gminie, utrzymanie organizacji ruchu drogowego,
• budowa i utrzymanie mieszkań komunalnych,
• organizacja imprez kulturalnych,
• planowanie przestrzenne, gospodarka nieruchomościami,
• edukacja i kultura, w tym m.in. prowadzenie przedszkoli i szkół podstawowych,
• rekreacja i sport,
• infrastruktura gospodarka komunalna,
• porządek publiczny i bezpieczeństwo obywateli,
• lokalny transport zbiorowy. 

Z kolei powiat, jako samorząd lokalny większy od gminy, realizuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym. Do jego kompetencji zalicza się:

• edukację publiczną (działanie szkół ponadpodstawowych),
• ochronę zdrowia i pomoc społeczną,
• kulturę,
• ochronę zabytków,
• przeciwdziałanie bezrobociu i prowadzenie działań mających na celu aktywizację osób na lokalnym rynku pracy,
• rolnictwo,
• leśnictwo,
• rybołówstwo śródlądowe,
• ochronę praw konsumenta.

Istnieją jednak takie obszary, w których swoje zadania wykonują obie jednostki samorządowe. Przykładem jest edukacja. W gestii gminy leży prowadzenie na swoim terenie przedszkoli i szkół podstawowych, natomiast powiaty odpowiadają za szkoły ponadpodstawowe. Miasta na prawach powiatu, z uwagi na ich status, wykonują zadania przypisywane zarówno gminom, jak i powiatom. Jeśli chodzi o edukację, to w miastach na prawach powiatów prowadzone są wszystkie placówki oświatowe, różnych szczebli – począwszy od przedszkoli, aż po szkoły ponadpodstawowe. 

Na podstawie odpowiednich przepisów jednostkom samorządu terytorialnego mogą być zlecone inne zadania publiczne, o ile wynika to z uzasadnionych potrzeb państwa. Samorząd realizuje często zadania zlecone, wśród których są:

• prowadzenie ewidencji działalności gospodarczej,
• wydawanie dowodów osobistych,
• meldowanie mieszkańców na pobyt stały lub tymczasowy,
• przyjmowanie zawiadomień o zamiarze zorganizowania przez dane osoby zgromadzeń publicznych. 

Jednostką samorządu – już nie lokalnego, ale o charakterze regionalnym – jest województwo. Do najważniejszych zadań samorządu wojewódzkiego należy określenie strategii jego rozwoju na swoim terenie. Zadania powinny służyć: 

• ochronie środowiska kulturowego i przyrodniczego, 
• zapewnieniu ładu przestrzennego, 
• rozwoju świadomości narodowej i kulturowej,
• budowaniu postaw obywatelskich i tożsamości lokalnej mieszkańców. 

Samorząd w skali województwa powinien dążyć do pobudzania aktywności, konkurencyjności i innowacyjności gospodarczej funkcjonujących na jego terenie podmiotów.