Jak powstało cesarstwo biznesu

Podwieszony pod lusterkiem auta, jest też amuletem dla kierowcy taksówki, który nagminnie przekraczając prędkość, wiózł mnie wielopasmową szosą z lotniska do centrum stolicy. Tyle że autostrada - podobnie jak wyrosłe po obu stronach smukłe wieżowce - należała już do całkiem innej chińskiej bajki. Tę zapisują na co dzień wskaźniki wzrostu, który zapiera dech światu i rysuje wizję nie powstrzymanej ekspansji gospodarczej.

A jeśli pojawiają się w tej bajce czerwone diabły, to są nie z maoistycznej ideologii, lecz z superkapitalistycznej Anglii.

W ostatnich 25 latach wzrost PKB w Państwie Środka - ponad 9 proc. rocznie - bił wszelkie światowe rekordy. Skok uśpionego przez wieki, pogrążonego w zacofaniu i wstrząsanego politycznymi konwulsjami olbrzyma na pozycję szóstej gospodarki świata umożliwiły reformy zapoczątkowane w 1978 r. przez ówczesnego szefa KP Chin Deng Xiaopinga. Stopniowe przechodzenie od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej w połączeniu z otwarciem kraju na inwestycje zagraniczne i handel ze światem wyzwoliły niezrównany potencjał ogromnej, kilkusetmilionowej siły roboczej i pozwoliły efektywniej wykorzystywać zasoby kapitałowe i surowcowe.

- Źródła wzlotu chińskiej gospodarki tkwią także gdzie indziej, m.in. w tradycyjnej skłonności tutejszego społeczeństwa do oszczędzania - mówi "Wprost" prof. Mao Yushi, jeden z najwybitniejszych chińskich ekonomistów, szef niezależnego Unirule Institute of Economics w Pekinie. Chińska stopa oszczędności jest (o czym niewielu wie) niemal najwyższa na świecie i sięga obecnie 40 proc. To dlatego Chiny dysponują dziś ogromnym kapitałem. Kraj jest ubogi, ale ma dużo pieniędzy dzięki temu, że ludzie oszczędzają tu w nieporównanie większym stopniu niż w Ameryce Łacińskiej czy państwach Europy Środkowo-Wschodniej. Drugą przyczyną wzrostu gospodarczego Chin jest ogromna podaż, a zarazem taniość siły roboczej. Jeśli porównać płace i koszty pracy z innymi regionami świata, w Chinach należą one wciąż do najniższych. Chiński robotnik zarabia przeciętnie dziesięć razy mniej od amerykańskiego i europejskiego. W rezultacie kraj ten jest konkurencyjny w handlu międzynarodowym. Oczywistym atutem Chin jest wreszcie ich
wielkość: 1,3 mld konsumentów, setki milionów rąk do pracy.

Kto wraca do Pekinu po kilkuletniej przerwie, ryzykuje zabłądzenie w miejscach, które wydawały się mu dobrze znane. Nowe horyzonty wyznaczają mnożące się jak grzyby po deszczu strzelające w niebo hotele, siedziby firm i banków, dawne senne ulice ustępują miejsca szerokim arteriom, przecinanym wiaduktami. Ubogi Pekin, który parę lat temu zaczynał się zaraz za centrum, został wyburzony i przepędzony na peryferie. Na ulicy Huixiu Dongjie, całkiem niedaleko placu Tiananmen, w wielkim pasażu handlowym na kilku poziomach pysznią się najdroższe marki perfum, biżuterii, ubrań, galanterii skórzanej. Ceny są tu na ogół wyższe niż w podobnych salonach w Europie czy USA. Klientela - wyłącznie chińska. Nieliczni cudzoziemcy to raczej przemykający się ciekawscy, oglądających przez szybę zakazany, bo zbyt drogi świat chińskiego luksusu. Wzrost gospodarczy, nadal zawrotny, w pierwszym półroczu tego roku sięgnął 9,5 proc., teraz jednak wywołując mniej entuzjastyczne komentarze. Ekonomiści ostrzegają, że rozpędzonej chińskiej
gospodarce grozi wypadnięcie z torów. Nie wytrzymuje tempa transport kolejowy, bilans energetyczny jest coraz bardziej napięty, wysoką cenę za szybki wzrost produkcji płaci środowisko naturalne. W ostatnich miesiącach dochodziło do licznych protestów na prowincji, gdzie wieśniacy domagali się (czasem skutecznie) zamknięcia fabryk zatruwających ich ziemię i plony. Z tego powodu od dwóch lat rząd realizuje program schładzania gospodarki. Za pożądane tempo wzrostu w najbliższym czasie uznano 7-7,5 proc. rocznie. Spadek poniżej tej granicy byłby zbyt niebezpieczny i grożący szybkim wzrostem bezrobocia.

Jakie są zatem granice chińskiego wzrostu? Profesor Mao Yushi obok zagrożeń ekologicznych wskazuje problemy związane z demografią. Kraj z 1,3 mld mieszkańców przechodzi teraz szybką zmianę demograficzną - przede wszystkim struktury wiekowej ludności. W Pekinie i innych dużych miastach wiele rodzin ma dziś tylko jednego potomka. To rezultat "polityki jednego dziecka", narzuconej przez władze od 1979 r. Można zatem przewidywać, że w ciągu 15 lat Chiny wkroczą w epokę starzejącego się społeczeństwa. Teraz mają nadwyżkę siły roboczej, ale za 10-15 lat będą odczuwać jej niedobór. Sygnały już widać w najszybciej rozwijającej się strefie wybrzeża. Zmniejsza się tam podaż siły roboczej, a rosną płace. Wszystko wskazuje na to, że tendencja ta będzie przybierać na sile. A to obniży konkurencyjność chińskich towarów. Dopiero jednak za kilkanaście lat.

Ograniczeniami rozwoju, zdaniem rozmówcy "Wprost", mogą też być niewydolny sektor finansowy i zła, wbrew pozorom, kondycja banków, które obok ogromnego kapitału mają miliardy niespłacalnych długów. W rezultacie w ciągu najbliższych dwóch, trzech lat może dojść do kryzysu finansowego. Poważnym problemem jest też rosnąca przepaść w dochodach między biednymi a bogatymi. Ulice w Pekinie są na ogół zadbane i czyste, nie widać brudu i biedy, typowych niegdyś dla miast w tej części Azji. Ale wielokrotnie zaczepiały mnie siedzące na chodniku kobiety z dziećmi na ręku lub dzieci proszące o drobny choćby datek. W 2004 r. liczba milionerów w Chinach wzrosła do 236 tys., a liczba multimilionerów podwoiła się do stu. W tym samym roku niemal 76 mln Chińczyków żyło za 112 USD rocznie, z tego 26 mln w absolutnej nędzy, zarabiając mniej niż 81 USD rocznie. - Z tego powodu dochodzi do zamieszek na prowincji, rośnie przestępczość - zwraca uwagę chiński ekonomista. Przy słabych wciąż rządach prawa rosnące rozwarstwienie
społeczne grozi zachwianiem niezbędnej olbrzymiemu krajowi stabilności. Wielu widzi w tym największe zagrożenie dla przyszłości chińskiej gospodarki. - Teraz wszystko jest dobrze - mówi Mao Yushi. - Wzrost jest szybki, ale ukryte niebezpieczeństwo tkwi w niestabilności politycznej. Ekonomiści i socjologowie na Zachodzie stosują tzw. współczynnik Giniego, wskazujący stopień rozwarstwienia społecznego. Kiedy jest on wyższy niż 0,40, mówią o przekroczeniu linii ostrzegawczej i groźbie konfliktów społecznych. - Jeśli zastosować ten wskaźnik do Chin, okaże się, że poziom 0,40 został dawno przekroczony - mówi "Wprost" profesor Zhang Wanli z Chińskiej Akademii Nauk Społecznych. Dlaczego zatem nie doszło w Chinach do wielkiego konfliktu społecznego? Powodem względnego spokoju, zdaniem pani profesor, może być to, że w pierwszej fazie reform ich owoce zostały względnie równo podzielone między wszystkie grupy społeczne. Inaczej mówiąc, dla ogółu obywateli poziom życia podniósł się w stosunku do okresu sprzed reform.
Według oficjalnych danych, od początku reform gospodarczych w 1978 r. odsetek ludności żyjącej poniżej granicy ubóstwa zmniejszył się z 30,7 proc. do 3,1 proc. - ze strefy absolutnej nędzy udało się wyrwać ponad 250 mln Chińczyków. - Ostatnie lata przyniosły jednak szybsze pogłębianie się różnic majątkowych - dodaje prof. Zhang Wanli.

Chiny wyraźnie starają się zapracować na opinię, jak określają to sami Chińczycy, "największego laboratorium zmian gospodarczych, społecznych i politycznych we współczesnej historii". W przewidywaniu przyszłych problemów społeczeństwa liczącego 1,3 mld osób w Pekinie uznano, że dalszy rozwój gospodarki będzie wymagał dokonania swego rodzaju nowego "wielkiego skoku"; tym razem jednak nie mającego nic wspólnego z szaleństwami epoki Mao. Od producenta tanich towarów dla reszty świata Chiny chcą przejść do nowej roli: państwa stawiającego na innowacyjność, na produkcję dóbr, których nikt dotychczas nie wytwarzał. Ambicje takie mogą się wydać nieco na wyrost, jeśli pamiętamy o oskarżeniach światowych koncernów pod adresem Chin o technologiczne piractwo i nielegalne kopiowanie produktów obcych firm. Faktem jest, że w Chinach wydatki na badania naukowe i rozwój gwałtownie rosną.

W 2004 r. zwiększyły się o 20 proc., do 22,3 mld USD, co odpowiadało 1,35 proc. chińskiego PKB. Bruksela już alarmuje, że Chiny zaczynają doganiać i prześcigać Unię Europejską, która na badania naukowe wydaje 1,9 proc. swego PKB.

Kilkadziesiąt minut jazdy od centrum Pekinu, nad sztucznymi jeziorami, rozciąga się chińska Dolina Krzemowa - Park Nauki i Technologii Zhongguancun. W przeszklonych instytutach i placówkach badawczych młodzi chińscy naukowcy (kraj ten "produkuje" czterokrotnie więcej inżynierów niż Stany Zjednoczone) pracują nad projektami z dziedziny elektroniki, biotechnologii czy inżynierii genetycznej. I robią pieniądze. Jak Yuan Youzhong, zastępca dyrektora generalnego firmy Nuctech. Jego przedsiębiorstwo specjalizuje się w budowie systemów prześwietlania promieniami X kontenerów i pojazdów transportowych. Sprzęt ten, używany m.in. w urzędach celnych, pozwala na szybką kontrolę wnętrza pojazdu bez jego otwierania, umożliwia skuteczne wykrywanie nielegalnego przemytu, podejrzanych towarów, narkotyków, materiałów wybuchowych, a także demaskowanie nadużyć skarbowych. Jego przydatność z punktu widzenia potrzeb bezpieczeństwa zwłaszcza po 11 września 2001 r. ogromnie wzrosła. Nuctech powstała niedawno, bo w 1997 r. - Z
60-procentowym udziałem w globalnym rynku staliśmy się obecnie firmą przodującą na świecie - mówi "Wprost" Yuan Youzhong. Firma Nuctech została założona wyłącznie przez Chińczyków i bazuje na chińskiej technologii. Jej głównym udziałowcem jest Uniwersytet Tsing Hua w Pekinie, uważany za główną kuźnię chińskiej myśli technologicznej. Nuctech jest przykładem skutecznego przetwarzania technologii laboratoryjnej w produkt. Firma eksportuje dziś swoje systemy do wielu krajów świata: od Belgii, Norwegii i Finlandii po Tajlandię, Koreę Południową i Australię. Interesuje się też rynkiem polskim. - Polska jest ważnym krajem UE, dlatego chcielibyśmy jak najszybciej być obecni także nad Wisłą - mówi Yuan.

- Kiedy porównuję Chiny i Indie, myślę że gospodarka indyjska nie jest w takim stopniu rynkowa co chińska - twierdzi Mao Yushi. Mimo że Indie uchodzą za kraj bardziej demokratyczny niż Chiny, gospodarka jest tam bardziej regulowana i ma więcej ograniczeń. Ale na międzynarodowe przyznanie statusu gospodarki rynkowej Chiny będą jeszcze musiały poczekać. Powtórzył to podczas lipcowej wizyty w Pekinie przewodniczący Komisji Europejskiej Jose Manuel Barroso, przypominając gospodarzom, że "do tanga trzeba dwojga". - Europejska opinia publiczna potrzebuje konkretnych rezultatów, aby traktować chińską potęgę gospodarczą nie jako zagrożenie, lecz szansę - powiedział Chińczykom Barroso, wyjaśniając, że obok usuwania nierównowagi w wymianie handlowej konieczny jest także postęp w kwestii praw człowieka.

- Rozwój gospodarczy Chin nie jest zagrożeniem, lecz stwarza ogromne szanse dla biznesu innych krajów - tak w lipcu prezydent Hu Jintao uspokajał przywódców grupy G 8 na wspólnym spotkaniu w Szkocji z pięcioma wschodzącymi gospodarkami świata, w tym Indiami i Brazylią. Chińska nadwyżka handlowa (w 2004 r. ponad 162 mld USD w wymianie z USA i ponad 78 mld euro z UE) bywa przytłaczająca, ale trzeba pamiętać, że 62 proc. wzrostu chińskiego eksportu w ostatnich 10 latach pochodziło z chińskich filii wielonarodowych koncernów mających siedziby w Ameryce, Europie i Japonii. Innymi słowy - Zachód, nakładając restrykcje na handel z Chinami, zaszkodziłby przede wszystkim sam sobie. Co ważniejsze, Chiny stały się jednym z głównych nabywców amerykańskich bonów skarbowych, pozwalających finansować idący w setki miliardów dolarów dług wewnętrzny USA. Nagła decyzja Pekinu o zainwestowaniu w inne lokaty miałaby więc katastrofalne skutki dla gospodarki amerykańskiej.

Prawda jest taka, że Chiny włączają się coraz bardziej w światowy proces globalizacji, a ich gospodarka jest w rosnącym stopniu powiązana z innymi gospodarkami, od amerykańskiej poczynając. Dlatego, choć do tanga faktycznie "trzeba dwojga", zamykanie się na wielki azjatycki kraj nazywany dziś fabryką świata byłoby ekonomicznym i handlowym absurdem. Rzecz w tym, by z chińskiego tańca wyciągnąć maksimum korzyści. - Polska nie potrafi jeszcze wykorzystać szans tkwiących w bezprecedensowej ekspansji gospodarczej Chin - mówi radca minister Marek Łyżwa, szef Wydziału Ekonomiczno-Handlowego Ambasady RP w Pekinie. Dwustronne obroty handlowe przekroczyły w 2004 r. 2,3 mld USD, z czego 560 mln USD przypadło na polski eksport, który wzrósł o 121 proc. Ujemny bilans handlowy nie jest jednak problemem: deficyt większy od naszego o niemal miliard dolarów mają na przykład Węgry, kilkanaście miliardów dolarów deficytu notuje bardzo aktywna na chińskim rynku Holandia.

Waldemar Kedaj z Pekinu
Współpraca: Aleksander Piński