Czy COVID zostanie z Polakami, a inne kraje wrócą do normalności?

Od kilku godzin jesteś w drodze. Masz dość siedzenia, chcesz coś zjeść, odetchnąć świeżym powietrzem i rozprostować kości. Postanawiasz zatrzymać się w mieście, do którego właśnie wjeżdżasz. Mijasz tablicę z nazwą miejscowości, wjeżdżasz między domy. Ale nie widzisz ani jednego człowieka. Ulice są ciche, deptaki świecą pustkami. Sklepy pozamykane, w oknach nie palą się światła. Nikt nie czeka na przystanku, w centrum nie mija cię żaden samochód. Dookoła martwa cisza. Martwa, bo wszyscy mieszkańcy tego miasta nie żyją.

Wymarłe miasto to nie wizja z horroru, tylko skondensowana w jednym miejscu jak w soczewce rzeczywistość. W Polsce właśnie przekroczyliśmy 100 tys. zgonów spowodowanych zachorowaniem na COVID-19. To tak, jakby nagle wymarło całe Opole, Legnica, Chorzów czy Koszalin.

Tymczasem jedną dawkę szczepionki na koronawirusa przyjęło tylko 57 proc. Polaków (około 62 proc. dorosłej populacji) [dane: styczeń 2022; [1]]. Drugą i trzecią - jeszcze mniej.

Jak jest u nas, a jak za miedzą

W końcówce 2021 roku ECDC, czyli Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ang. European Centre for Disease Prevention and Control), opublikowało histogram, na którym zestawiono dane dotyczące wyszczepialności oraz zgonów w poszczególnych krajach Europy. Słupki te pokazywały wyraźnie tendencję, o której naukowcy i medycy mówią od początku pandemii: im niższy odsetek zaszczepionych osób, tym większa liczba zgonów. Z przytoczonych danych (pochodzących z raportu ECDC nr 17) wynikało na przykład, że [2]:

• w Estonii wyszczepialność wynosi 84 proc, a liczba zgonów to: 4 na milion populacji

• w Finlandii wyszczepialność wynosi 83 proc., a liczba zgonów to: 7 na milion populacji,

• w Holandii wyszczepialność wynosi 81 proc., a liczba zgonów to: 17 na milion populacji

• w Polsce wyszczepialność wynosi 62 proc., a liczba zgonów to: 49 na milion populacji

• w Rumunii wyszczepialność wynosi 43 proc., a liczba zgonów: 267 na milion populacji

ECDC wykonało projekcje, zgodnie z którymi podzieliło kraje Europy na pięć kategorii [3]:

• Very low concern – sytuacja epidemiologiczna bardzo niskiej troski / ryzyka. Obecnie to na przykład Wielka Brytania.

• Low concern – sytuacja epidemiologiczna niskiej troski / ryzyka. Na przykład Włochy.

• Moderate concern – sytuacja umiarkowanej troski / ryzyka. Np. Hiszpania.

• High concern – sytuacja epidemiologiczna wysokiej troski / ryzyka. Np. Irlandia.

• Very high concern - sytuacja bardzo wysokiej troski / ryzyka. Tu jest Polska.

Czy to oznacza, że kraje poza grupą wysokiego ryzyka nie mają się czym martwić, bo wysoko wyszczepione państwa wkrótce będą żyły normalnie, a my pozostaniemy poligonem dla koronawirusa?

Odpowiem najpierw na pierwszą część pytania: oczywiście, że nie. Panuje pandemia, a sytuacja nawet w krajach-przodownikach szczepień jest i będzie tym bardziej dynamiczna, im większa będzie populacja niezaszczepionych osób, bo to właśnie one – jak wynika z licznych badań – są odpowiedzialne za wzrost ryzyka powstawania nowych wariantów koronawirusa [4, 5, 6].

Czy u nas, w Polsce, na własnym podwórku, możemy sobie pozwolić na to, by wirus fruwał od jednego niezaszczepionego do drugiego, mutował i w końcu trafiał rykoszetem w najwrażliwszych członków społeczeństwa. To właśnie oni ucierpią najbardziej, gdy przyjdzie ponieść koszt ogólnopaństwowych decyzji. Liczby mówią tak: zgony zdarzają się przede wszystkim wśród osób niezaszczepionych. Rzadziej wśród młodych antyszczepionkowców; przede wszystkim wśród seniorów (60 lat i powyżej). Z danych Ministerstwa Zdrowia oraz z raportu ECDC wynika, że umieralność na COVID wśród osób niezaszczepionych w Polsce wynosi [2, 7]:

·      ~0,5 osób na 100 tys. w grupie wiekowej 18-24 lat,

·      ~3,6 osób na 100 tys. w grupie wiekowej 25-49 lat,

·      ~20,3 osób na 100 tys. w grupie wiekowej 50-59 lat,

·      ~152,7 osób na 100 tys. w grupie wiekowej 60 lat i więcej.

Pierwszy wniosek: nawet młodzi i zdrowi umierają na COVID. Jeśli na każde miasto powiatowe typu Opole czy Koszalin umiera troje czy czworo niezaszczepionych ludzi w wieku studenckim z powodu COVID, to czy nie jest to aby o troje czy czworo za dużo?

Drugi: konsekwencje lekceważenia obostrzeń i unikania szczepień ponosić będą przede wszystkim osoby starsze, wrażliwe, które powinniśmy chronić. To w tej grupie jest najwięcej osób, które ze względów zdrowotnych nie mogą się zaszczepić. Część z nich nie pójdzie do punktu wakcynacji nie z wyboru, lecz z jego braku.

A teraz załóżmy, że Polacy jednak masowo się zaszczepili. Czy scenariusz byłby wówczas inny? Tak, i dotychczasowe dane to potwierdzają. Najbardziej wyraźnie to widać, gdy porównamy umieralność wśród osób, które nie przyjęły żadnej dawki szczepienia z umieralnością tych, którzy przyjęli już trzy dawki [2, 7]:

Tab. 1: Umieralność na COVID w różnych grupach wiekowych Polaków: wśród osób niezaszczepionych oraz zaszczepionych 3 dawkami [os. / 100 tys.]

Co nas czeka w przyszłości?

Wiemy więc jak wygląda obecna sytuacja w Polsce. Ale czego możemy się spodziewać w przyszłości? Czy pozostaniemy w tyle za państwami, u których osiągnięto wysoki odsetek wyszczepialności? Czy populacje, w których obywatele bez oporu stosują profilaktykę immunologiczną, wrócą do normalności, a my, Polacy, pozostaniemy w stanie pandemii/epidemii jeszcze przez długi czas? Przyjrzyjmy się liczbom.

W każdym kolejnym raporcie ECDC analizuje aktualną sytuację epidemiologiczną wszystkich krajów Europy. Modele tej organizacji opierają się na kilku wskaźnikach, z których najważniejsze to [2, 3]:

• wskaźniki intensywności pandemii (intensity score), np. liczba nowych zachorowań, liczba pozytywnych wyników testów w kierunku COVID,

• wskaźniki ciężkości pandemii (severity score), np. liczba zachorowań wśród osób powyżej 65 r.ż., obłożenie oddziałów szpitalnych, obłożenie OIOMów, liczba zgonów.

Na tej podstawie ECDC przydziela wartość punktową odzwierciedlającą powagę sytuacji w danym kraju. Wartość ta przydzielana jest w skali punktowej od 1 do 10, gdzie 1 to najłagodniejsza, a 10 to najpoważniejsza, najgroźniejsza sytuacja epidemiologiczna.

Na poniższej rycinie możecie zobaczyć, jak ewoluowała sytuacja dwóch krajów – Hiszpanii i Polski – w zależności od poziomu wyszczepialności oraz tempa postępu szczepień [2].

Jak czytać powyższą rycinę? Im ciemniejsze i "bardziej niebieskie" kropki na wykresie, tym poważniejsza sytuacja epidemiologiczna. Krzywa linia utworzona z kropek pokazuje, w jakim tempie w obu krajach realizowane były szczepienia. Widać, że w Hiszpanii wyszczepialność rosła szybciej niż w Polsce. Uwagę zwraca również samo położenie krzywej na wykresie: po stronie hiszpańskiej znajduje się ona wyżej, niż po stronie polskiej, co oznacza, że w Hiszpanii sumaryczny odsetek wyszczepialności jest większy, niż u nas.

Co to oznacza? A spójrzcie na kolory. W Hiszpanii na początku widać ciemnoniebieskie kropki. To ciężka sytuacja epidemiologiczna. Ale potem łagodnieje. A w Polsce odwrotnie: jasne kropki stają się stopniowo coraz ciemniejsze i bardziej niebieskie, co oznacza, że sytuacja epidemiologiczna z każdym tygodniem stawała się cięższa i groźniejsza.

ECDC wykonało również modele, które nie analizują sytuacji poszczególnych państw z osobna, lecz dzielą kraje w zależności od poziomu wyszczepialności. Modele te jeszcze wyraźniej i jeszcze dobitniej pokazują zarówno naszą teraźniejszość, jak i sugerują naszą przyszłość: w sytuacji, w której zwiększylibyśmy poziom wakcynacji oraz w sytuacji, w której o to nie zadbamy. Tendencje te widać na poniższej rycinie.

Jak czytać powyższą rycinę? Powagę sytuacji ilustrują w pionie liczby od 1 do 10. 10 to najpoważniejsza, najgroźniejsza sytuacja epidemiologiczna. Wykres pokazuje, że w krajach, w których zaszczepiono poniżej 50 proc. obywateli, ciężkość sytuacji epidemiologicznej rośnie najszybciej i osiąga największą wartość. Polskę, gdzie zaszczepione jest między 50 a 60 proc. populacji, reprezentuje pomarańczowa krzywa, druga od lewej. A dalej w prawo mamy kraje, w których zaszczepione jest ponad 60, ponad 70 i ponad 80 proc. ludzi. Nie dość, że sytuacja jest w nich nie tak ciężka jak w Polsce, to jeszcze wzrost tej ciężkości jest łagodniejszy, a powyżej 80 proc. zaszczepionych – spada.

I powinniśmy się spodziewać, że tendencja ta nie tylko się utrzyma, ale wręcz będzie rosła. Nowy wariant wirusa - Omikron - ma tendencję do sprawniejszego uciekania układowi immunologicznemu. Chcemy mu zapobiegać skuteczniej, prawda? To oznacza, że przypominające dawki szczepionek stają się jeszcze ważniejsze niż do tej pory. To, jak duża część polskiego społeczeństwa będzie wyszczepiona, ma ogromne znaczenie w walce z Omikronem. A lekceważyć go nie wolno, bo prognoza ECDC jest wyraźna: to właśnie Omikron zdominuje "krajobraz" koronawirusowy w najbliższych miesiącach:

Co wynika z powyższej ryciny? Że już w lutym, marcu tego roku należy się spodziewać, iż wszystkie lub niemal wszystkie przypadki infekcji COVID będą wywołane Omikronem.

Przyszłość swojego oraz innych krajów możemy też analizować na podstawie modeli, które uwzględniają nie tylko wyszczepialność, ale też przestrzeganie obostrzeń. Wpływ tych dwóch zmiennych na poziom zagrożenia i ryzyka epidemiologicznego ujmuje poniższy graf:

Co wynika z powyższego schematu? ECDC szacowało, jak zmieni się sytuacja epidemiologiczna poszczególnych krajów, jeśli:

• poluzują one obostrzenia i zwiększą odsetek kontaktów międzyludzkich o 10% (oś pozioma: +10%),

• nie zmienią aktualnego postępowania w zakresie obostrzeń (oś pozioma: 0%),

• zwiększą obostrzenia i zmniejszą odsetek kontaktów międzyludzkich o, odpowiednio: 10%, 20%, 30%, 40%.

Każdy scenariusz eksperci przeanalizowali w odniesieniu do poziomu wyszczepialności w danym kraju (oś pionowa – odsetek zaszczepionej populacji).

Poszczególne kolory kółek oznaczają, że w danym kraju:

• kolor niebieski – sytuacja epidemiologiczna będzie się cechowała ryzykiem możliwym do opanowania (managable risk),

• kolor żółty – sytuacja epidemiologiczna będzie się cechowała zwiększonym ryzykiem (increased risk),

• kolor czerwony – sytuacja epidemiologiczna będzie się cechowała wysokim ryzykiem (high risk).

Najbezpieczniejsza sytuacja będzie występowała w krajach, gdzie nastąpi kombinacja: powyżej 80 proc. wyszczepialności plus zwiększone lub utrzymane obostrzenia. Natomiast w każdej komibnacji niezbyt restrykcyjnych obostrzeń i wyszczepialności poniżej 80 proc., ryzyko staje się podwyższone lub wysokie.

Z modelu epidemiologicznego wykonanego przez IHME (Instytut Pomiarów Zdrowotnych i Ewaluacji, ang. Institute for Health Metrics and Evaluation) wynika, że w Polsce już w lutym możemy się spodziewać ogromnego wzrostu liczby zgonów spowodowanych infekcją COVID. Ten wzrost będzie zależał nie tylko od tego, czy przekonamy do szczepień tych, którzy są ich przeciwnikami, ale też od tego, ilu Polaków i jak szybko przyjmie dawkę trzecią.

Jak Polska będzie wyglądała na tle innych krajów?

Jakiej sytuacji należy się więc spodziewać w przyszłości? Czy kraje, które pozostają w tyle ze szczepieniami, staną się terenami endemicznymi wirusa, a reszta świata wróci do normalnego funkcjonowania? Czy jednak koszty niskiej wyszczepialności kilku krajów poniosą wszystkie państwa świata wspólnie?

Odpowiedź brzmi: dotychczasowe dane pokazują wyraźnie, że pandemia zostanie z nami tym dłużej, im dłużej i im większy odsetek populacji świata pozostanie niezaszczepiony. W społecznościach, w których immunizacja jest niska, wirus robi co chce, mutuje szybko i nieprzewidywalnie.

Kraje, w których wyszczepialność jest wysoka, szybciej, lepiej i skuteczniej ruszą do przodu. O ile tylko te pierwsze, słabiej wyszczepione państwa – a pamiętajmy o krajach rozwijających się, które nie miały takiej siły przebicia w kupnie szczepionek jak choćby cała UE - nie zaserwują im "niespodzianki" w postaci kolejnych, trudniejszych do zwalczenia wariantów koronawirusa.

Bibliografia:

1. Ministerstwo Zdrowia (2022). Raport szczepień przeciwko COVID-19; https://www.gov.pl/web/szczepimysie/raport-szczepien-przeciwko-covid-19
2. ECDC (2021). Assessment of the current SARS-CoV-2 epidemiological situation in the EU/EEA, projections for the end-of-year festive season and strategies for response, 17th update.
3. ECDC (2021). Assessment of the further emergence and potential impact of the SARS-CoV-2 Omicron variant of concern in the context of ongoing transmission of the Delta variant of concern in the EU/EEA, 18th update.
4. Niesen, M., Anand, P., Silvert, E., Suratekar, R., Pawlowski, C., Ghosh, P., & Soundararajan, V. (2021). COVID-19 vaccines dampen genomic diversity of SARS-CoV-2: Unvaccinated patients exhibit more antigenic mutational variance. medRxiv.
5. Singanayagam, A., Hakki, S., Dunning, J., Madon, K. J., Crone, M. A., Koycheva, A., & Lackenby, A. (2021). Community transmission and viral load kinetics of the SARS-CoV-2 delta (B. 1.617. 2) variant in vaccinated and unvaccinated individuals in the UK: a prospective, longitudinal, cohort study. The Lancet Infectious Diseases.
6. Kissler, S. M., Fauver, J. R., Mack, C., Tai, C. G., Breban, M. I., Watkins, A. E., & Grad, Y. H. (2021). Viral dynamics of SARS-CoV-2 variants in vaccinated and unvaccinated persons. New England Journal of Medicine, 385(26), 2489-2491.
7. Zgony z powodu COVID-19 (2021). Otwarte Dane, https://dane.gov.pl/pl/dataset/2582/resource/35129,zgony-z-powodu-covid-19/table
8. IHME (2022). Covid-19 Projections. Polnad. Institute for Health Metrics and Evaluation; https://covid19.healthdata.org/poland?view=cumulative-deaths&tab=trend