64 lata temu zmarł Józef Stalin

- Stalinowski system rządów, jaki wyłonił się w końcu lat trzydziestych i został wznowiony po 1945 roku, stanowił konsolidację metod, którymi Stalin przeprowadził swoją "rewolucję od góry". Jej charakterystycznymi cechami były: koncentracja całej inicjatywy i władzy w państwie identyfikowanym z niezmiernie rozbudowaną i hierarchiczną biurokracją, ciągły rozwój przymusu stosowanego przez tajną policję i kontrolowanych przez nią obozów pracy, eliminacja wszelkiej potencjalnej opozycji, odizolowanie ludności od reszty świata poprzez zastosowanie wczesnej wersji "żelaznej kurtyny", monopol agitacji i propagandy oraz wzajemne odizolowanie od siebie jednostek ze względu na obawę i +system zinstytucjonalizowanej wzajemnej podejrzliwości" - charakteryzuje totalitarną władzę Stalina brytyjski historyk Alan Bullock. ("Hitler i Stalin. Żywoty równoległe")

Nazywany od 1913 r. Stalinem ("człowiek ze stali") Józef Wissarionowicz Dżugaszwili przyszedł na świat 18 grudnia 1878 r. (według innych danych - 21 grudnia 1879 r.) w gruzińskim mieście Gori. Był czwartym dzieckiem szewca Wissariona Dżugaszwili i Jekateriny Geładze.

Od 1888 r. uczęszczał do szkoły cerkiewnej w Gori. Sześć lat później wstąpił do Seminarium Prawosławnego w Tyflisie (Tbilisi). W 1898 r. związał się z gruzińską organizacją marksistowską "Trzecia grupa" (Mesame-dasji). Rok później, za nielegalną działalność, został wydalony z seminarium.

- Nie zostałem bynajmniej socjalistą wskutek, jak to opowiadają, jakiegoś popędu, mając lat sześć czy dziesięć - stałem się nim dopiero w seminarium, przez protest przeciwko panującym w nim stosunkom. Było tam dookoła samo szpiclowanie (...). Podobnie jak papiery, rewidowano nam dusze, ohyda! Byłem gotów na złość zostać wtedy wszystkim!" - powiedział Stalin w rozmowie z niemieckim pisarzem Emilem Ludwigiem w grudniu 1931 r.

W 1901 r. przyszły sowiecki dyktator został członkiem komitetu Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR) w Tyflisie. Dwa lata później z SDPRR wyłoniły się dwie frakcje: mienszewików i bolszewików, za którymi opowiedział się Stalin. Według jego relacji, miało to być m.in. spowodowane korespondencją listowną z Włodzimierzem Leninem w grudniu 1903 r.

Jako członek partii bolszewickiej Stalin publikował m.in. na łamach "Prawdy". Uczestniczył w rewolucji 1905 r. Za działalność antycarską był kilkakrotnie aresztowany i zsyłany przez władze rosyjskie. W latach 1913-1917 przebywał na Syberii. Do Piotrogrodu powrócił po rewolucji lutowej (według kalendarza gregoriańskiego mającej miejsce 3 marca 1917 r.), która obaliła władzę cara w Rosji.

Należał do organizatorów zbrojnego przewrotu bolszewickiego, który przeszedł do historii jako rewolucja październikowa (z 6 na 7 listopada 1917 r.). Do 1922 r. zasiadał w Radzie Komisarzy Ludowych, pełnił m.in. funkcję komisarza do spraw narodowościowych. W latach 1919-1953 był członkiem Biura Politycznego KC RKP(b), następnie WKP(b) i KPZR.

W czasie wojny polsko-bolszewickiej działał w Radzie Wojennej Frontu Południowo-Zachodniego.

Był współtwórcą Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS), utworzonego 30 grudnia 1922 r. na I Zjeździe Rad. Od tego roku pełnił funkcję sekretarza generalnego KC partii komunistycznej. W następnych latach kolejno eliminował wszystkich konkurentów do przejęcia władzy po zmarłym w 1924 r. Leninie, m.in. Lwa Trockiego, Nikołaja Bucharina, Aleksieja Rykowa, Grigorija Zinowiewa i Lwa Kamieniewa.

Jako pierwsza osoba w państwie sowieckim Stalin zaprowadził w nim totalitarne rządy oparte na terrorze. "Stalin miał przed sobą trzy ściśle ze sobą powiązane cele: zbudowanie potężnego przemysłu, skolektywizowanie rolnictwa i doprowadzenie społeczeństwa do stanu całkowitej uległości. Realizacja tych ambitnych zamierzeń spowodowała kryzys w kraju, który powoli dochodził do siebie po zniszczeniach spowodowanych przez pierwszą wojnę światową, rewolucję i wojnę domową. Stalin nie bardzo się tym wszystkim przejmował, ponieważ kryzysy ekonomiczne i społeczne stanowiły pożywkę reżimów komunistycznych" - tłumaczy amerykański sowietolog Richard Pipes w książce "Komunizm".

Od 1928 r. Stalin zaczął wprowadzać program industrializacji i przymusowej kolektywizacji rolnictwa, którego realizacja przyniosła śmierć milionom ludzi z głodu, w wyniku terroru i deportacji. Tylko w latach 1932-1933, w wyniku tzw. Wielkiego Głodu na Ukrainie, ofiarami bezwzględnej polityki sowieckiej padło nawet 6 mln ludzi.

Lata 30. XX stulecia to także okres stalinowskich represji (czystek), które nasiliły się zwłaszcza w latach 1937-1938 (Wielki Terror). Jak wynika z sowieckich dokumentów, aresztowano wówczas ponad 1,5 mln osób, z czego ok. 700 tys. rozstrzelano. Procesy przed sądami doraźnymi najczęściej kończyły się karą śmierci lub dożywotnim zesłaniem do łagrów. Stalin rozprawił się wówczas z kadrą dowódczą Armii Czerwonej, skazując na śmierć wielu sowieckich generałów, w tym m.in. marszałka Michaiła Tuchaczewskiego w 1937 r. Represje nie ominęły także duchowieństwa - z rozkazu przywódcy ZSRS zamordowano ok. 100 tys. duchownych.

Sprawujący niczym nie ograniczą władzę Stalin podporządkował sobie aparat bezpieczeństwa (GPU, NKWD), otaczając się ludźmi, którzy nie cofali się przed wypełnieniem żadnych, nawet najbardziej zbrodniczych rozkazów. "Wśród faworytów Stalina ze struktur bezpieczeństwa państwowego są postaci wyraziste i zapadające w pamięć. Od Jeżowa i jego podwładnych - rzeźników Wielkiego Terroru, którzy utopili kraj we krwi, po ich następców z klanu Berii - wyrafinowanych przestępców, którzy nie powstrzymali się przed wypełnieniem żadnego, nawet najbardziej zbrodniczego rozkazu. Zakres ich działań był szeroki: porwania, tajne morderstwa i nieludzkie eksperymenty nad skazanymi na śmierć. Na dodatek, we wszystkich represjach wyraźnie widać wolę Stalina. Dyktator wykazał się nadzwyczajnym talentem w tworzeniu silnego zespołu wirtuozów tortur. I osobiście dyrygował - kogo, kiedy i jak torturować" - pisze w książce "Psy Stalina" rosyjski badacz historii najnowszej Nikita Pietrow.

Ofiarami Stalina byli także Polacy. Według niektórych szacunków do 1938 r. NKWD zamordowało nawet 140 tys. Polaków - obywateli sowieckiego państwa; Polaków represjonowano także po wybuchu II wojny światowej, czego przykładem była zbrodnia katyńska dokonana wiosną 1940 r. na prawie 22 tys. obywatelach polskich, głównie oficerach Wojska Polskiego, urzędnikach państwowych i inteligencji.

23 sierpnia 1939 r. Stalin podpisał sojusz z III Rzeszą (pakt Ribbentrop-Mołotow), którego konsekwencją była m.in. agresja na Polskę 17 września 1939 r. i jej wspólny rozbiór przez Niemcy i ZSRS. Sojusz z Hitlerem umożliwił Stalinowi także anektowanie Litwy, Łotwy, Estonii.

W maju 1941 r. został przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych.

Po ataku Niemiec na Związek Sowiecki 22 czerwca 1941 r. objął zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi - był Naczelnym Dowódcą i komisarzem obrony. Ponadto stał na czele Głównego Komitetu Obrony oraz Kwatery Głównej.

Podczas wojny zawarł sojusz z zachodnimi aliantami. Uczestniczył w konferencjach w Teheranie, Jałcie i Poczdamie, w czasie których Wielka Trójka podjęła szereg ustaleń dotyczących strategicznego współdziałania w końcowej fazie wojny oraz zasad ładu politycznego na świecie po jej zakończeniu (m.in. kształtu powojennych granic Polski). Jedną z ich konsekwencji była zgoda zachodnich sojuszników Kremla na podporządkowanie Europy Środkowo-Wschodniej totalitarnemu imperium sowieckiemu.

W czerwcu 1945 r. Stalin został generalissimusem.

Po zakończeniu II wojny światowej komunistyczny przywódca nadal posiadał w ZSRS pełnię władzy, ograniczając do minimum rolę formalnie najwyższych władz partyjnych i państwowych.

W Związku Sowieckim wciąż stosował bezwzględny terror, organizując np. masowe deportacje całych narodów, m.in. Czeczenów, Inguszów, Tatarów, którzy na jego rozkaz byli zsyłani na Syberię i do Kazachstanu.

Ostatnim zbrodniczym pomysłem Stalina było aresztowanie kilkunastu lekarzy pochodzenia żydowskiego w styczniu 1953 r. Oskarżono ich o spisek antypaństwowy - planowanie zamordowania czołowych dowódców Armii Czerwonej, przywódców partii i państwa oraz szpiegostwo na rzecz imperialistycznego Zachodu. Ich proces nie doszedł jednak do skutku ze względu na śmierć 74-letniego Stalina.

Jeden z największych zbrodniarzy XX wieku zmarł 5 marca 1953 r. w daczy w Kuncewie (obecnie część Moskwy) o godz. 21.50 czasu moskiewskiego. Powodem zgonu był wylew krwi do mózgu.

Data śmierci Stalina oznaczała stopniowe odchodzenie od masowego terroru komunistycznego w ZSRS, który według ustaleń Stephane'a Courtoisa zawartych w "Czarnej księdze komunizmu" pochłonął życie 20 milionów ludzi (z czego 11 mln zmarło wskutek głodu) oraz trudną do ustalenia liczbę ofiar sowieckich deportacji, zesłań, pracy w łagrach.

Od zbrodni stalinowskich odciął się następca i były współpracownik Stalina, Nikita Chruszczow. W nocy z 24 na 25 lutego 1956 r., w czasie obrad XX Zjazdu KPZR, wygłosił on tajny referat "O kulcie jednostki i jego następstwach", krytykujący zbrodnicze metody działania, jakimi posługiwał się Stalin w okresie wielkich czystek.

Osobowość Stalina była przedmiotem badań nie tylko historyków, ale i rozważań myślicieli i psychoanalityków.

W głośnej pracy "Anatomia ludzkiej destrukcyjności" niemiecki filozof Erich Fromm uznał sowieckiego przywódcę za kliniczny przypadek psychicznego i fizycznego (nieseksualnego) sadyzmu. Według Fromma, sadyzm Stalina przejawiał się w nieprzewidywalnym zachowaniu, dążeniu do kontroli nad innymi i niebywałym okrucieństwie. "Szczególnie wyrafinowaną postacią sadyzmu był zwyczaj Stalina, by aresztować żony - a czasami i dzieci - niektórych z wyższych funkcjonariuszy partyjnych i trzymać je w obozie pracy, podczas gdy ich mężowie musieli wykonywać swoją pracę, kłaniać się i pełzać przed Stalinem, nie śmiąc nawet poprosić o ich uwolnienie" - tłumaczy filozof.

Oceniana jednoznacznie negatywnie w większości byłych krajów komunistycznych, w Rosji postać Stalina wciąż wywołuje emocje i kontrowersje. Część Rosjan uznaje go za "ojca narodu", twórcę Imperium Sowieckiego oraz człowieka, który odmienił losy II wojny światowej.