"Wszystko się zmieniło - to dotyczy każdego z nas"

Jarosław Lipszyc: Przede wszystkim na zrozumieniu, że prawo autorskie jest pewnego rodzaju umową społeczną pomiędzy obywatelami a autorami. Umawiamy się, że autorzy mają monopol na swoją twórczość, który nie jest jednak totalny. Ogranicza go prawo cytatu, dozwolonego użytku, długość trwania ochrony utworów, prawo wykorzystania edukacyjnego. Pytanie, jak bardzo ten monopol jest ograniczony, gdzie leży granica.

Zanim będziemy w stanie sensownie rozmawiać o zmianach w prawie autorskim, musimy zmienić język, jakim o nim mówimy. Za sprawą propagandy przemysłu rozrywkowego używamy języka własności, mówimy o wykorzystywaniu utworów używając słów piractwo, kradzież czy przestępstwo. W ten sposób na poziomie języka manipulujemy rzeczywistością, bo uczestnictwo w kulturze nie jest niczym złym. Polaryzacja języka zaś prowadzi do polaryzacji stanowisk i uniemożliwia budowanie konsensusu.

To prawo, wymyślone w XIX w., miało służyć uregulowaniu relacji pomiędzy wydawcą a autorem. Reguluje do tej pory, ale od pewnego momentu, w którym za sprawą nowych mediów wszyscy staliśmy się wydawcami i autorami, zaczęło też regulować całość obiegu informacyjnego w społeczeństwie. Obecnie każdy obywatel tego kraju, my wszyscy, mamy narzędzia do produkowania informacji za pomocą internetu. Są szacunki, że w 2012 r. zostanie wykonanych więcej zdjęć niż od czasu wynalezienia fotografii ok. 150 lat temu. Prawo autorskie przestało być tylko branżową regulacją pomiędzy wydawcą a autorem. To jest punkt widzenia, który decydentom, politykom, prawnikom, umyka.

Obywatele również często nie mają świadomości, że to, co robią komunikując się z innymi, jest regulowane przez prawo autorskie. Prawda jest taka, że nikt nie przestrzega tego prawa, ale też w niewielkim stopniu się te naruszenia ściga. W efekcie mamy sytuację, w której wszyscy mają poczucie krzywdy: i biznes, i obywatele.

System prawa autorskiego od czasu jego powstania stawał się coraz bardziej opresywny. Stale ograniczano zakres wolnego użytku, zwiększano restrykcje, wydłużano czas ochrony utworów. Ten czas w przypadku pierwszych publikacji w USA w XIX w. wynosił 14 lat od ukazania się, teraz wynosi 70 lat od śmierci twórcy. Może, więc minąć ponad 100 lat od publikacji zanim prawo autorskie wygaśnie.

Z jednej strony, mamy więc objęcie prawem autorskim całego społeczeństwa, a z drugiej - zwiększanie restrykcji. Sprzężenie tych dwóch czynników doprowadziło do katastrofy w postaci protestów przeciwko ACTA. Zdaliśmy sobie sprawę, że dopisanie do śmiesznego zdjęcia hasła "Paczałem w ACTA" i opublikowanie go jest nie tylko zabawne i kreatywne, ale też kompletnie nielegalne. Ludzie zaczynają mieć świadomość, że komunikując się codziennie z innymi przy pomocy mediów, łamią prawo.

Bo prawo nie jest przestrzegane. Wizja ACTA, wizja, że to prawo może być jednak w praktyce egzekwowane, okazała się impulsem zapalnym. Cały urok tej sytuacji polega na tym, że system działa, bo nie jest przestrzegany.

Tak, a ludzie się tego przestraszyli i bardzo słusznie.

Ci twórcy otrzymują rekompensatę, rynki kreatywne przecież cały czas rosną. Słyszymy, że piraci okradają wszystkich, a twórcy umierają z głodu pod mostami, ale to nie znajduje potwierdzenia w faktach. Przemysł filmowy czy muzyczny jako całość z roku na rok zarabia coraz więcej. Niekomercyjne wykorzystanie w internecie nie podkopuje pozycji przemysłów kulturalnych.

To konflikt wewnętrzny każdego z nas. Nie ma osobnej grupy twórców i osobnej grupy klientów. Każdy z nas jest aktywnym użytkownikiem, nadawcą i odbiorcą zarazem. Wszyscy robimy zdjęcia, kręcimy filmy, piszemy teksty, komentujemy.

Pomysłem, który mógłby rozwiązać większość problemów, jest radykalne skrócenie czasu obowiązywania praw autorskich do kilku lat po publikacji. Ludzie związani z przemysłami kultury mówią, że średni czas, w którym dzieło przynosi dochody, to jest maksymalnie kilka lat. Książka, film czy album dobrze się sprzedają tylko przez jakiś czas po ukazaniu się. Film jest w kinach, potem na DVD, a potem zostają już tylko jakieś powtórki w telewizji o piątej nad ranem, które nie mają znaczenia dla analizy ekonomicznej inwestycji. Wygasanie praw autorskich po kilku latach od wydania nie przeszkodziłoby rynkom pracować dalej tak, jak teraz pracują, a znacząco zwiększyłoby swobodę korzystania z dzieł. Obecnie taka zmiana jest niemożliwa na poziomie krajowym, ponieważ Polskę wiążą umowy z UE, która chroni prawa przez 70 lat po śmierci autora. UE z kolei wiążą m.in. traktat TRIPS i konwencja berneńska. Zmiana wymagałaby likwidacji tych umów albo ich renegocjacji na poziomie globalnym. Nie jest to rozwiązanie, które da się
wprowadzić szybko, ale najdłuższą podróż najtrudniej zacząć od pierwszego kroku. Dobrze, że zaczęliśmy o tym mówić.

Trzeba jednak pamiętać, że na poziomie międzynarodowym mamy do czynienia z grą dużych interesów. Na poziomie krajowym do takich grup interesów jak organizacje zbiorowego zarządzania, przemysł rozrywkowy i telekomunikacyjny, dołączyli ostatnio obywatele. Ich wejście na scenę spowodowało, że stan pewnej chwiejnej równowagi został naruszony. Wyznaczenie nowego punktu, w którym oczekiwania wszystkich się spotkają, będzie trudne, choć nie jest niemożliwe.

Drugie rozwiązanie to rozszerzenie dozwolonego użytku do tego stopnia, aby zgodne z naszym systemem prawnym legalne stało się niekomercyjne wykorzystanie utworów, czyli takie wykorzystanie, na którym nikt nie zarabia. To prawdopodobnie można załatwić na poziomie prawa krajowego, a w najgorszym wypadku na poziomie UE.

Trzeba doprowadzić do tego, aby one chroniły prawa wszystkich twórców, a nie tylko wybranych. Znacząca mniejszość korzysta z pośrednictwa organizacji zbiorowego zarządzania. ZAIKS reprezentuje tylko niewielką liczbę artystów, którzy publikują swoje utwory. To właśnie zmienił postęp technologiczny. Ale też ZAIKS ma świadomość zmieniających się uwarunkowań, a skupienie na interesie twórców pomaga tej instytucji w szukaniu rozwiązań, które nie będą pogłębiać rozdźwięku pomiędzy ZAIKS-em a społeczeństwem.

W 2008 r. pojawił się taki pomysł, aby objąć dozwolonym użytkiem wszelkie niekomercyjne wykorzystanie utworów, a jednocześnie wprowadzić niewielką opłatę dopisywaną do rachunku za internet na rzecz organizacji zbiorowego zarządzania. Podobny projekt był zresztą w tym samym czasie rozważany we Francji, zanim wygrała tam niesłychanie restryktywna propozycja ustawy HADOPI.

Ostatecznie w Polsce propozycja nie zyskała poparcia, bo ani politycy, ani obywatele nie byli świadomi wagi tego problemu. Przedstawiony projekt miał zresztą wady prawne: była w nim opłata, ale nie było jednoznacznej legalizacji.

Dlatego proponuję pewne ćwiczenie intelektualne, nazywane "Testem Zosi": Zosia znajduje w sieci zdjęcie kotka i chce go pokazać koleżankom. Jak wszyscy, korzysta z publicznych kanałów komunikacji, czyli wkleja zdjęcie na swojego bloga. Czasami coś w nim zmienia, na przykład dopisując "Paczałem w ACTA". Moja teza jest następująca - jeśli działanie Zosi będzie poza zakresem dozwolonego użytku, czyli Zosia będzie naruszać prawo, to wszelkie próby zwiększania restrykcyjności, ścigania i karania będą odbierane, jako naruszenie swobód. Reforma, która nie przejdzie testu Zosi, będzie nieskuteczna. Sądzę, że "szwedzki stół" w połączeniu z testem Zosi to na dziś chyba jedyna droga, aby ten problem rozwiązać.